Vlaamse boer zoekt toekomstperspectief

Voor Lies Bernaerts (27) was het een kinderdroom die in vervulling ging. In september 2020 nam ze het varkensbedrijf van haar ouders over in het plaatsje Nieuwmoer bij Kalmthout, in de grensstreek met Nederland. De afgestudeerde bio-ingenieur ruilde het kotleven en de aula’s van de Gentse universiteit voor het Kempische platteland, waar ze het levenswerk van haar ouders zou voortzetten.

Ten tijde van de overname was er geen vuiltje aan de lucht. De Europese varkenssector bevond zich in rustig vaarwater met gunstige marktprijzen. ‘Daar heb ik tien dagen van kunnen profiteren’, zegt Bernaerts. ‘Tot midden september 2020 in Duitsland een geval van Afrikaanse varkenspest werd vastgesteld.’

De Europese markt raakte ontwricht, waardoor de zowat 2.000 resterende varkensboeren in Vlaanderen tot op vandaag met verlies produceren. ‘Het is jammer dat mijn carrière in die omstandigheden is begonnen’, zegt Bernaerts. ‘Ik hoop op betere tijden, want die zijn er in het verleden ook geweest.’

Stikstof

De varkensmarkt is van nature volatiel. Maar op de achtergrond speelt voor Bernaerts en veel andere boeren in de nabijheid van natuurgebied een existentiëlere bedreiging: onzekerheid over de stikstofregels. Een rechter zette het stikstofkader begin 2021 op losse schroeven. De regels voldeden niet, want 80 procent van de Europees beschermde natuur in Vlaanderen kreunt onder te veel stikstof. Sinds dat stikstofarrest voert de Vlaamse regering gesprekken over nieuwe regels.

In die onderhandelingen hebben de ministers van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) en Landbouw Hilde Crevits (CD&V) elkaar in een houdgreep. Demir wil strenge regels voor de landbouw, de belangrijkste bron van binnenlandse stikstofdepositie, met onteigeningen en vervroegde bedrijfssluitingen. Crevits zit met haar achterban in de landbouwsector in het achterhoofd en hoopt te temperen. CD&V-voorzitter Joachim Coens riep onlangs op tot meer empathie met de boeren.

Het stikstofdossier hangt als een donkere wolk boven de Vlaamse regering. Eerder werd gemikt op kerst en daarna eind januari om te landen, maar telkens ketste een akkoord af op tegenstellingen tussen CD&V en de N-VA. De politiek is als de dood voor een Nederlands scenario, waar het stikstofkader in 2019 werd onderuitgehaald. Daarop volgde een vergunningenstop en leidde de onzekerheid tot zware boerenprotesten. Intussen is een fonds van 25 miljard euro opzijgezet, al is nog niet beslist hoe dat geld zal worden besteed.

Volgens veel boeren zit de Vlaamse landbouw de facto al in een vergunningenstop, omdat de tussentijdse stikstofinstructie van Demir strengere regels oplegt voor de landbouw dan voor de industrie. Boeren blijven al maanden in het ongewisse over waar het met hun bedrijf naartoe moet. Bernaerts wil om de toekomst van haar bedrijf veilig te stellen een verouderde varkensstal vernieuwen, die minder stikstof zou uitstoten. ‘Maar in de buurt ligt een aantal VEN-gebiedjes (Vlaams Ecologisch Netwerk, red.)’, zegt ze. ‘Ik bestelde al voor duizenden euro’s aan impact- en geurstudies, maar zonder definitief stikstofkader kan ik niet doorzetten met mijn plannen.’

Honderden boeren zitten met gelijkaardige vragen. Veel relatief jonge bedrijven in de Antwerpse Noorderkempen en Noord-Limburg dreigen hun activiteiten fors te moeten inperken, omdat ze dicht bij stikstofgevoelige natuurgebieden liggen, zoals de Kalmthoutse Heide of het Turnhouts Vennengebied. Bernaerts beaamt dat collega’s uit de buurt daarvoor bevreesd zijn. ‘Ze vragen maar één iets: duidelijkheid.’

Perspectief

Aan de aanslepende politieke onderhandelingen heeft de gemiddelde boer geen boodschap, zegt de Ieperse melkveehouder Philip Fleurbaey (50). Hij begon in oktober een briefschrijfactie om boeren hun grieven te laten overmaken aan de kabinetten van Demir en Crevits. ‘Het is simpel: heeft landbouw in Vlaanderen nog een toekomst? Als dat niet zo is, dat men dat dan zegt. Dan is er tenminste duidelijkheid.’

Volgens experts is er perspectief. ‘De Vlaamse landbouw is al vaker ten dode opgeschreven’, zegt Joris Relaes, de administrateur-generaal van het Instituut voor Landbouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek (ILVO). ‘Denk aan de invoering van de melkquota in de jaren 80 of de dioxinecrisis in 1999. Enorme crisismomenten, maar ook voorbeelden van hoe veerkrachtig en innovatief die sector is. Vlaanderen staat sinds de dioxinecrisis aan de Europese top qua voedselveiligheid.’

Maar dat het aantal boeren in Vlaanderen de komende jaren verder afneemt - vandaag zijn er zo’n 23.000 landbouwbedrijven - staat volgens Relaes vast. ‘Dat cijfer zakt al decennia met 3 à 4 procent per jaar. Vandaag spitst de crisis zich toe op de varkenssector, waardoor bedrijven die al in moeilijkheden zaten sneller zullen stoppen. Maar de landbouw is een brede sector. De melkprijs staat op een hoog niveau, er worden meer aardappelen geplant dan ooit en de tuinbouw boert goed. Al hakken ook bij die boeren de gestegen energiekosten erop in.’

Met zijn vruchtbare gronden, gunstig klimaat en toegang tot wereldhavens heeft Vlaanderen veel troeven. ‘De landbouw zal hier niet verdwijnen’, zegt Relaes. ‘Daarvoor hebben we te veel bekwame landbouwers met knowhow en ervaring. De wereldwijde vraag naar voedsel blijft groeien. Wel gaan we naar een model waarin de productie voor de lokale voedselvoorziening almaar belangrijker wordt.’

Ook de Nederlandse stikstofexpert Jan Willem Erisman (Universiteit Leiden) ziet die tweedeling. ‘Alles wordt gebiedsgerichter. In de regio’s met minder kwetsbare natuur blijft er ruimte voor grootschaligere landbouw gericht op de export. In stikstofgevoeligere gebieden wordt de productie kleinschaliger. Maar met hogere verkoopprijzen gericht op de lokale afzetmarkten moet het boeren er toch een mooi inkomen opleveren.’

Erisman geeft het voorbeeld van een verbond van zeven landbouwers op Schiermonnikoog in de provincie Friesland. ‘Die boeren kregen een stikstofreductie van 20 procent opgelegd. Ze besloten samen hun eigen kaas op de markt te brengen en reduceerden hun veestapel met een derde.’ De rechtstreekse verkoop van die kaas, Van Schier, levert de boeren meer op dan als ze hun melk naar de fabriek brengen.

Geen wonderoplossing

‘Maar die korte keten is niet voor alle boeren de wonderoplossing’, zegt Fleurbaey, die een hoevewinkel heeft bij zijn melkveebedrijf. Hij begon zijn briefactie omdat hij te veel miserie zag. ‘Ik had het gehad. Het sluimerde al langer in mijn kennissenkring. Veel boeren zitten in de problemen, maar het is moeilijk om erover te spreken. De zelfdoding van een boer uit mijn omgeving was de druppel.’

Vooral in de Westhoek doken de jongste maanden verhalen op van boeren die uit het leven stapten. De hulporganisatie Boeren op een Kruispunt zag het aantal aanvragen voor psychosociale bijstand in 2021 enorm stijgen. ‘We hebben twaalf freelancepsychologen in dienst, die massaal op pad zijn gestuurd’, zegt Els Verté, directeur van de vzw. ‘De aanvragen kwamen vooral uit de varkenssector. Het gaat om mensen die het niet meer zien zitten, met depressieve of zelfs zelfmoordgedachten.’

Varkenshoudster Ingrid Vandepitte (59) uit het West-Vlaamse Zonnebeke ziet het met lede ogen aan. ‘We moeten onze zuurverdiende spaarcenten aanspreken, die we opzijgezet hadden voor ons pensioen. Het is nog nooit zo erg geweest. Zowel voor de oudere boeren die aan het einde van hun carrière in de financiële problemen worden gestort als de jongeren die keihard werken om iets op te bouwen. Ik krijg soms telefoon van collega’s, de grootste optimisten, die nu in tranen uitbarsten.’

Bernaerts blijft geloven in beterschap. ‘Ik ben een zeugenboerin. Dat is wat ik het liefste doe. Met mijn partner, die in een totaal andere sector actief is, familie en vrienden kan ik goed over de situatie praten.’

Intussen blijft het wachten op een stikstofakkoord. De politiek houdt de lippen stijf op elkaar, omdat de gevoeligheden groot zijn. Het doel zou nu zijn om tegen de krokusvakantie een akkoord af te kloppen.