Van botervlootje tot kattenbak, in het spoor van de pmd-zak

Klimaatactiviste Greta Thunberg blijft er liever weg, net als een lange lijst prominenten. Thunberg sneerde naar de 27ste klimaattop van de Verenigde Naties (COP27) als een ‘circus van greenwashing, leugens en bedrog’. Eerder was al controverse ontstaan toen bleek dat de drankenproducent Coca-Cola een van de belangrijkste sponsors is. De vervuilende productie van plastic - als verpakkingsmateriaal voor frisdrank onder meer - is uitgerekend een van de hete hangijzers van de klimaattop.

Wereldwijd wordt jaarlijks 370 miljoen ton plastic gefabriceerd, wat op jaarbasis gepaard gaat met de uitstoot van 1,6 miljard ton CO₂. In Europa belandt liefst 70 procent van dat plastic bovendien op stortplaatsen of in de verbrandingsoven, met opnieuw een enorme milieu-impact. Amper een derde van het Europese plastic afval gaat naar recyclage.

Ons land presenteert zich graag als een modelleerling in die Europese klas, met een groeiende sorteer- en recyclage-industrie waar spelers als de afvalverwerker Indaver zich op storten. De cijfers lijken dat te bevestigen. Volgens de vzw Fost Plus, de organisatie die de inzameling en recyclage van ons huishoudelijk verpakkingsafval organiseert, werd in België vorig jaar 52 procent van het huishoudelijk plastic afval gerecycleerd. De recentste cijfers van de Europese statistiekdienst Eurostat houden het in 2020 op 45 procent (zie grafiek), wat België bij de Europese top zet. Maar is ons plastic straks ook fossielvrij?

1 Ophalen

‘Kijk, er komt juist een camion toe. Die gasten zijn om vijf uur vanmorgen aan hun ronde begonnen.’ Op de Izegemse overslagsite van IVIO, een van de 36 Belgische afvalintercommunales, laveert medewerker Krist Santy, walkietalkie in de hand, behoedzaam tussen de massieve bergen afval. IVIO is de intercommunale die de ophaling van huisvuil, pmd en papier en karton regelt voor elf gemeenten in midden-West-Vlaanderen.

‘Vandaag deden ze de toer in Lendelede’, zegt Santy, terwijl een gigantische hoop plastic rotzooi uit een vuilniskar wordt gestouwd. ‘Het is een beetje afhankelijk per gemeente hoeveel er dagelijks binnenkomt. In deze vracht zit 3 ton pmd-afval. Langs de uitstroom vertrekt dagelijks 12 à 13 ton naar de sorteerfabriek. Met de nieuwe blauwe zak is er de voorbije jaren serieus wat afzet bij gekomen.’

Santy verwijst naar de uitbreiding van de pmd-zak die sinds 2020 stapsgewijs in ons land is ingevoerd. In oktober vorig jaar schakelden de laatste Belgen over op die nieuwe sorteermethode. Naast de gebruikelijke plastic flessen en flacons, metalen verpakkingen en drankkartons, is in de nieuwe blauwe zak ook plaats voor yoghurtpotjes, champignonschaaltjes, botervlootjes, folies, zakken en tubes.

De bedoeling van Fost Plus was de hoeveelheid plastic verpakkingen die bij het restafval belandde fors terug te dringen. Met de nieuwe zak was het streefgetal per inwoner jaarlijks 8 kilogram restafval te besparen. Intussen zitten we aan 6 kilo, maar Fost Plus maakt zich sterk dat we snel aan de doelstelling zitten zodra alle Belgen de nieuwe sorteermethode gewoon zijn.

Hoewel over de exacte recyclagecijfers van plastic veel discussie is, is er een brede consensus dat de nieuwe blauwe zak een verbetering is. ‘Het is een goeie zaak dat ook plastic verpakkingen zoals folies selectief ingezameld worden’, zegt onderzoekster Gwenny Thomassen (UAntwerpen en UGent). ‘Dat er nog niet voor al die afvalstromen een recyclage-optie is, is vaak een kip-of-eidiscussie. De extra inzameling van plastic met de nieuwe blauwe zak is een belangrijke eerste stap.’

2 Sorteren

Vanuit Izegem vertrekt dagelijks 12 à 13 ton pmd 60 kilometer oostwaarts voor de volgende schakel in de recyclageketen. In het Gentse havengebied is sinds februari vorig jaar een nagelnieuwe sorteerfabriek operationeel. Meer afval betekent meer sorteren, wat Fost Plus in 2020 een bazooka van 200 miljoen euro deed bovenhalen om vijf soortgelijke sorteercentra in ons land neer te poten. Het gaat om sites van onder meer Indaver en het Franse Suez.

In Gent is de uitbater Prezero, de sorteer- en recyclagedivisie van de Duitse holding Schwarz Group boven de Lidl-winkels, die sinds 2017 na een reeks overnames groeit als kool en over heel Europa 13.000 mensen tewerkstelt. De Gentse site is de grootste van het land. Prezero sorteert er 80.000 van de ongeveer 250.000 ton jaarlijks opgehaalde pmd.

Sinds de uitbreiding wordt de inhoud van de blauwe zak niet langer in acht, maar in veertien materiaalstromen gesorteerd. We krijgen een rondleiding in de fabriek waar een indrukwekkend kluwen aan installaties de pmd-zak tot op de draad uitkleedt. Trommelzeven, windshifters, mechanische armen en infraroodcamera’s zijn dankzij data en artificiële intelligentie perfect op elkaar ingespeeld. Het hele netwerk zoeft en schiet alle kanten uit en doet de muffe dampen van duizenden kilo’s huishoudelijk afval vergeten.

Volgens Fost Plus wordt tijdens dat proces nog 10 procent uit de zakken gefilterd dat verdwijnt voor verbranding. Het gaat om overblijvend water in flesjes of zaken die niet in de blauwe zak thuishoren. Met data valt precies aan te tonen waar die fouten zitten. Vooral het pmd van bedrijven is minder goed gesorteerd, terwijl mensen thuis consequenter zijn in hun sorteergedrag.

Voorbij de laatste kwaliteitscontrole, die arbeiders aan een lopende band uitvoeren, bevinden zich de samengeperste balen die het eindproduct zijn van deze fabriek. Veertien verschillende fracties, die allemaal in aparte vrachtwagens worden opgepikt. Dagelijks jaagt Prezero er in Gent 300 ton aan pmd door, waarna het vertrekt naar recyclagecentra.

3 Verwerken en recycleren

Na de nieuwe blauwe zak en het extra sorteren volgt met de recyclage de moeilijkste stap. Die recyclage vindt voorlopig slechts voor 12 procent in ons land plaats. ‘De rest gebeurt in Nederland, Frankrijk, Duitsland en Spanje’, zegt Valerie Bruyninckx van Fost Plus. ‘Het Belgische recyclagenetwerk was tot voor kort onvoldoende uitgebouwd, maar we hebben nieuwe contracten afgesloten die van die 12 procent tegen 2024 75 procent moeten maken.’

Twee recyclagecentra in Neufchâteau en Charleroi voor petverpakkingen zijn in aanbouw, een wordt dit jaar nog toegewezen en twee zijn al operationeel. Het gaat om vestigingen van het Limburgse familiebedrijf Ecoo. Dat pompte 48 miljoen euro in een nieuwe fabriek in Beringen en 10 miljoen in een bestaande site in Houthalen-Helchteren, goed voor een jaarlijkse capaciteit van 25.500 en 20.000 ton.

‘In Beringen verwerken we plastic folies, denk aan verpakkingswikkels voor grote pakken frisdrank’, zegt marketing- en projectmanager Nathalie Verhaert. ‘We wassen, vermalen, smelten en bouwen die weer op tot bruikbare grondstoffen waar opnieuw wikkels of vuilzakken van gemaakt kunnen worden.’

‘In Houthalen-Helchteren zijn het complexe, meerlagige plastics zoals schaaltjes voor charcuterie. Ook die worden vermalen tot korrels en verkocht aan spuitgiet- of extrusiebedrijven. Een deel verwerken we zelf tot tuinmateriaal zoals omheiningen of compostbakken.’

Opvallend is dat Ecoo oproept tot een kwaliteitslabel. ‘Elk recyclagebedrijf heeft nu zijn eigen systeem’, zegt Verhaert. ‘Dat maakt het moeilijk om aan grote klanten zoals Unilever of P&G te leveren. Zij kunnen technisch wel overschakelen op gerecycleerde grondstoffen, maar ze zullen dat pas doen als ze een gegarandeerde kwaliteit hebben. Daarvoor moeten de recyclagebedrijven samenwerken, want alleen zijn onze volumes niet groot genoeg om die klanten te beleveren.’

In Lanaken, op een boogscheut van de Ecoo-fabrieken, is zo’n mogelijke partner gevestigd. Het Nederlandse Van Werven verwerkt er een van de 14 pmd-stromen. ‘Het gaat om polypropyleen (PP), het materiaal voor de verpakkingen van wasverzachter, kant-en-klare maaltijden en botervlootjes’, zegt siteverantwoordelijke Peter Brughmans. ‘We verwerken die tot PP-korrels. Daarna gaat het onder meer naar het West-Vlaamse Houthulst, waar het bedrijf RAFF Plastics ze verwerkt tot bruikbare grondstoffen voor bloempotten, tuinmeubels of emmers.’

4 Hergebruik

Via Houthulst gaat het naar Izegem, waar de cirkel gesloten wordt bij een van de eindafnemers van de PP-korrels. Het familiebedrijf Moderna Products maakt er plastic accessoires voor honden en katten, van eetbakken, transportkooien tot dierentoiletten. De hausse in de huisdierenindustrie maakt dat hier dagelijks 100.000 stuks de deur uitgaan naar retailers als Tom&Co, Aveve en Maxi Zoo.

‘We zijn de derde generatie’, zegt CEO Bart Bonte, die samen met zijn echtgenote het bedrijf dat in 1932 werd opgericht runt. ‘Onze producten gaan naar 70 landen en sinds 2015 is er ook een vestiging in de VS. We zijn er trots op dat we Vlaams afval opnieuw verwerken tot producten van hoogwaardige kwaliteit.’

5 Wat kan beter?

De hele pmd-route leest als een succesverhaal en zo zet Fost Plus het ook graag in de markt. Toch is een veel gehoorde kritiek - nog los van het feit dat slechts 12 procent van de 52 procent gerecycleerd afval vooralsnog in België wordt verwerkt - dat het ‘sluiten van de cirkel’ een relatief begrip is. Met uitzondering van pet zijn heel wat voedingsverpakkingen uit de nieuwe blauwe zak nog niet recycleerbaar tot hetzelfde eindproduct.

‘Daardoor wordt een aanzienlijk deel van de voedselverpakkingen nog verwerkt tot hetzelfde soort producten, van emmers, rioolbuizen tot shampooflessen of verpakkingen voor gloeilampen’, zegt Rob Buurman, directeur van Recycling Netwerk, een organisatie die zich inzet voor de circulaire economie in de Benelux. ‘Je kunt dat bezwaarlijk een duurzame cyclus noemen.’

Onderzoekster Gwenny Thomassen volgt die kritiek deels. ‘De recyclagecijfers maken inderdaad weinig onderscheid of materiaal wordt opgewerkt tot hetzelfde product of alleen als vulmateriaal in de constructiesector wordt hergebruikt. Het kan niet de bedoeling zijn om alle verpakkingen tot laagwaardige producten te recycleren, want dan ben je niet meer bezig met het vervangen van fossiele grondstoffen.’

Fost Plus zegt dat het daarin wel degelijk stappen zet, onder meer door zijn leden te adviseren naar beter ontworpen verpakkingen te streven. ‘We drijven de Groene Punt-bijdragen stelstelmatig op. Bedrijven betalen die voor producten die moeilijker sorteer- en recycleerbaar zijn. Dat loont, tonen de cijfers. We zitten al boven de Europese doelstelling van 50 procent recyclage tegen 2025. Of we het Belgische streefcijfer van 65 procent tegen 2023 halen? Dat is erg ambitieus, maar we hebben er vertrouwen in dat het kan lukken.’

Fundamenteler ligt volgens Recycling Netwerk de focus te veel op recyclage. ‘Het is op zich een goede zaak dat België zijn plastic sorteert en recycleert als Europese primus, maar finaal schuift dat hele systeem de verantwoordelijkheid nog altijd door van de producent naar de consument. Alleen maar geld uittrekken om meer te recycleren wordt voorgesteld als de wonderoplossing, terwijl het eigenlijk de laatste optie zou moeten zijn.’

De redenering van Buurman is dat bedrijven op die manier niet aangespoord worden de wortel van het plasticprobleem aan te pakken. ‘Je verduurzaamt de verpakkingsketen pas echt als je minder plastics met fossiele grondstoffen produceert, terwijl het omgekeerde nog altijd het geval is. Zolang de focus op de recyclage van die plastics ligt, zal de milieuwinst beperkt blijven en hou je de wegwerpcultuur in stand.’