Energie-expert Ruben Baetens: ‘Voor het klimaat kan je haast niet anders dan zaken verbieden’

‘Het onderzoek naar en het debat over de energietransitie was te lang het bijna exclusieve domein van ingenieurs’, zegt Ruben Baetens (38), die van opleiding ingenieur-architect is en een doctoraat in energie op zak heeft. Hij werkte bijna negen jaar als energiespecialist bij het adviesbureau 3E, waar hij zich manifesteerde als een van de meest uitgesproken Vlaamse stemmen in de energiewereld. Afgelopen zomer werd hij manager van het nieuw opgerichte Instituut voor Energie en Maatschappij aan de KU Leuven. De ambitie? Maken dat de energietransitie niet louter als technisch vraagstuk wordt benaderd, maar dat ook economen, sociologen, juristen en politicologen mee de sociale implicaties ervan in kaart brengen.

‘Technisch weten we ondertussen wat moet gebeuren richting klimaatneutraliteit, maar in ingenieursstudies ontbreekt telkens de vraag hoe we het gaan doen, wie het gaat doen en vooral hoe we mensen overtuigd krijgen’, zegt Baetens. ‘We staan op een punt dat klimaatregels ingrijpender worden. Het is cruciaal om dan telkens al van tevoren het maatschappelijk draagvlak mee te nemen in de overweging. Nu wordt nog te vaak iets beslist om pas achteraf stil te staan bij de sociale implicaties, waarna men schrikt en het beleid weer terugschroeft.’

Zoals de Vlaamse regering die de renovatieplicht bij aankoop van een woning bevriest?

Ruben Baetens: ‘De renovatieverplichting is een pijnlijk voorbeeld van hoe beleid niet grondig was voorbereid. Bij de invoering door de vorige Vlaamse regering is er geen studie gemaakt om te onderzoeken hoe het traject er het best zou uitzien. Oorspronkelijk zou men de verplichting stapsgewijs aanscherpen tot het epc-label A en nu zegt men ineens dat label D de norm is. Dat is als ambitie totaal ontoereikend. Die woningen hebben een theoretisch verbruik van 300 à 400 kilowattuur per vierkante meter. Dat was jaren geleden al zowat het gemiddelde in Vlaanderen en zit mijlenver af van wat nodig is.’

De Vlaamse regering trekt ruim 1 miljard euro uit voor premies en hoopt mensen te verleiden uit zichzelf beter te renoveren.

Baetens: ‘Minister-president Matthias Diependaele (N-VA) zei boudweg dat mensen zelf wel slim genoeg zijn om hun huis energiezuiniger te maken. Maar de Vlaamse regering zegt nergens meer wat het einddoel is. Mensen die een slecht geïsoleerde woning kopen, krijgen nu geen signaal meer om beter te doen dan niveau D. Je riskeert dus dat ze gewoon zonnepanelen leggen en de stookolieketel vervangen door een gasketel om aan de huidige norm te voldoen. Maar dan worden de regels straks alsnog strenger en blijkt dat ze beter eerst hun dak hadden geïsoleerd en ze een warmtepomp nodig hebben. Mensen zullen zich opnieuw bekocht voelen.’

De regering kon de publieke weerstand toch niet negeren?

Baetens: ‘Je kan twee jaar na de invoering nog niet inschatten wat de impact is van de renovatieverplichting, zeker niet omdat mensen vijf jaar kregen om te renoveren. De volgende verstrenging was pas voorzien tegen 2028. Men had dus prima kunnen afwachten om tegen het einde van de legislatuur te evalueren wat het effect is op de woningprijzen en of mensen daadwerkelijk beter isoleren. Dan had je ook kunnen bijsturen als dat nodig was. Maar nu vaart men blind. Er komt kritiek en uit schrik stopt men er meteen weer mee.’

Onderschat u niet hoe gigantisch de opdracht voor veel gezinnen is om het epc-label A te halen?

Baetens: ‘Zeker, het is financieel en organisatorisch een hele opgave. Maar met een renovatieplicht help je hen net. Het maakt de aankoop van slecht geïsoleerde huizen goedkoper. Als twee mensen nu tegen elkaar opbieden, zal de ambitieuze die alles grondig wil aanpakken en daarvoor mentaal 200.000 euro reserveert, nooit op kunnen tegen iemand die geen renovatie plant. Als ze gedwongen worden, kunnen ze allebei niet anders dan de renovatiekosten in rekening te nemen bij hun bod.’

‘Je zag al dat er een prijscorrectie kwam waarbij woningen met een label E en F relatief goedkoper werden. Het effect was nog beperkt tot misschien 10.000 euro, maar de bedoeling was uiteindelijk om tot label A te gaan. Dan zou de prijsimpact voor slecht geïsoleerde woningen ook almaar groter worden.’

Is het een kwestie van tijd voor Vlaanderen de renovatieverplichting weer zal moeten aanscherpen om aan de Europese doelen te voldoen?

Baetens: ‘Mensen zullen beter moeten isoleren en moeten geduwd worden naar een warmtepomp of warmtenet om klimaatneutraal te worden. De Vlaamse regering heeft zich trouwens geëngageerd om bijkomende maatregelen te nemen als blijkt dat ze niet op schema zit voor een CO₂-reductie van 40 procent tegen 2030. Maar de vorige Vlaamse regering raakte daar al niet en nu verdwijnen ook nog eens twee van de belangrijkste maatregelen uit het klimaatplan. Het verbod om vanaf 2029 nog fossiele wagens te kopen staat er niet meer in en de renovatieplicht wordt bevroren. Om haar doel te halen, zullen er sowieso nieuwe maatregelen volgen.’

Verplichten, verbieden en belasten… het is niet bepaald een wervend verhaal voor een politicus.

Baetens: ‘Politiek draait het om de vraag of iets haalbaar en betaalbaar is, maar men is dat gaan gebruiken om te zeggen dat het onhaalbaar en onbetaalbaar is. Men had het ook kunnen draaien naar: ‘wir schaffen das’. ‘Ja, het is een grote uitdaging, maar we gaan garanderen dat het voor iedereen haalbaar en betaalbaar blijft.’’

‘We zijn ook op een nieuw punt gekomen. België heeft tot nu zijn emissies met 30 procent doen dalen, vooral door efficiënter met fossiele brandstoffen om te gaan: zuinigere wagens, beter isoleren, switchen van stookolie naar gas… Met subsidies voor zonnepanelen en e-auto's werden mensen aangemoedigd, maar ze hielden wel hun vrijheid om te doen wat ze wilden. Het einde van die aanpak in kleine stapjes is in zicht. Voor de volgende 30 procent moeten we echt beginnen met het uitfaseren van fossiele technologie. Daarom begint het nu ook over ingrijpende verplichtingen te gaan: een verbod op diesel- en benzinewagens, de federale verplichting dat bedrijfswagens elektrisch moeten zijn, een renovatieverplichting of een verbod op nieuwe gasketels. Om te gaan naar nettonuluitstoot tegen 2050 zijn de opties beperkt. Je kan haast niet anders dan nu dingen te gaan verbieden.’

De Vlaamse regering wil net met de wortel zwaaien en minder met de stok.

Baetens: ‘Er zal een nieuw evenwicht gezocht moeten worden tussen vrijheden en regulering. Als je iedereen nu de vrije keuze laat, dan weten we dat we er niet zullen komen. Het is dan de taak van de politiek om duidelijk te zeggen wat we van wie verwachten. Van een gepensioneerde die al zijn leven lang ergens woont, moet je niet meer eisen dat hij zijn huis renoveert. Van jongeren die nu een huis kopen wel.’

Hoe creëer je dan draagvlak?

Baetens: ‘Het belangrijkste is de voorspelbaarheid van het beleid. Mensen moeten zich lang op voorhand kunnen voorbereiden op wat komt. Toen de EPB-normen voor nieuwbouw 20 jaar geleden ingevoerd werden, wist iedereen dat er een stelselmatige verstrenging kwam. Fabrikanten konden zich toen voorbereiden omdat ze wisten dat hun producten performanter zouden moeten worden. Dat is allemaal behoorlijk geruisloos gegaan. Die duidelijkheid ontbreekt nu volledig. Neem de subsidies voor elektrische auto's. De vorige Vlaamse regering zei daarover in haar regeerakkoord dat ze ermee zou stoppen en voerde een jaar voor de verkiezing opnieuw een premie in. Nu schaft de nieuwe regering die weer af. Dat is nefast voor het vertrouwen in de politiek.’

Is het probleem niet vooral de enorme factuur van de transitie?

Baetens: ‘Mario Draghi (onder meer ex-voorzitter van de ECB en ex-premier van Italië, red.) stelt in zijn rapport over competitiviteit van de EU dat we nood hebben aan een jaarlijkse investering van 800 miljard euro in ons energiesysteem en de industrie. Dat is 5 procent van het bruto binnenlands product, meer dan dubbel zoveel als het Marshallplan na de Tweede Wereldoorlog kostte. Zowel de politiek als de administratie is daar niet klaar voor. Tot vandaag bleef het veel te vaak bij improvisatie, waardoor fouten werden gemaakt en het draagvlak weg was, denk aan de terugdraaiende teller van zonnepaneleneigenaars, maar ook nu met de renovatieplicht.’

Wie gaat de miljarden voor de transitie ophoesten?

Baetens: ‘Het is uiteindelijk altijd de burger die betaalt. Als de overheid de kosten op zich neemt, komt dat via belastingen weer terug. Belast ze de bedrijven, dan leidt dat tot hogere prijzen en noemen we het aan het einde van de rit inflatie. Maar ook niets doen wordt uiteindelijk door de burger betaald. Je krijgt meer stormen en overstromingen. De verzekering vergoedt misschien wel de schade, maar ook die kostprijs moet ze verhalen op haar klanten.’

'Ik denk dat het vooral zaak is om duidelijkheid te creëren zodat mensen weten wie welk deel van de factuur moet betalen en hoe het geld wordt gebruikt. Studies tonen bijvoorbeeld dat als mensen weten dat de inkomsten van een CO₂-taks gebruikt worden om de zwakkeren te helpen renoveren, het draagvlak veel groter is dan wanneer iedereen gewoon een korting van 100 euro krijgt op zijn energiefactuur, zoals tijdens de energiecrisis.'

Er komt in Vlaanderen tegen 2027 zo’n nieuwe CO₂-belasting aan (ETS2). Zal die benzine, diesel, gas en stookolie nog eens veel duurder maken?

Baetens: ‘Als de lidstaten op schema zitten met hun klimaatinspanningen zal de belasting zo’n 45 euro per ton CO₂ bedragen, ofwel 200 euro extra per jaar voor wie met gas verwarmt. Maar als landen de doelen niet halen, dan drijft dat de prijs op richting 200 euro per ton. Dan wordt een gemiddeld jaarverbruik van iemand die op gas verwarmt meer dan 800 euro duurder en spreek je over ruim 600 euro meer voor een tank stookolie. Dat helpt wel om de wenselijke shift naar e-auto's en warmtepompen aan te moedigen, maar het is een hoge factuur. Europa verplicht dat een kwart van die inkomsten gebruikt worden voor sociaal beleid. Dat is ook hoe je draagvlak creëert. Je moet maken dat belastinginkomsten naar mensen terugkeren om er dan de juiste investeringen mee te doen. Maar de politiek zal het dan wel elke dag moeten uitleggen en herhalen, terwijl ze er nu over zwijgt. Veel mensen beseffen niet wat op hen af komt.’

In een land met een belastingdruk van meer dan 50 procent gaat dat toch gewoon als wéér een platte belastingverhoging worden ervaren?

Baetens: ‘Als die CO₂-prijs doorschiet, is dat een recept voor nieuw gelehesjesprotest. Dat is ook waarom Europa nog altijd aarzelt. Er is een evaluatie gepland in 2026. De kans bestaat dat Europees Commissievoorzitster Ursula von der Leyen de invoering alsnog afblaast wanneer het zover komt. Het gevaar is reëel dat er een klimaatpauze komt en Europa het Vlaamse beleid zal volgen: aan iets beginnen, weer stoppen, herbeginnen... Het is eigen aan elke grote opgave dat er een moment komt waarbij je je afvraagt of de gemaakte keuze wel de juiste was. Je riskeert dan dat je te bruusk op de rem trapt, terwijl ik denk dat je net nu moet durven volhouden.’