Umicore krijgt imago van vervuiler niet van zich afgeschud

De Belgische materiaaltechnologiegroep Umicore kreeg afgelopen weekend de wind van voren toen uit onderzoek bleek dat bij een pak kinderen tussen 1 en 12 in Hobookse wijken Moretusburg en Hertogvelden rond de recyclagefabriek annex loodraffinaderij voor het eerst in jaren hogere dosissen lood in het bloed werden vastgesteld. Een verrassing, zowel voor de onderzoekers als voor het bedrijf zelf.

Het voormalige Union Minière heeft er de afgelopen decennia nochtans alles aan gedaan zijn verleden als zware vervuiler achter zich te laten.

Begin deze eeuw luidde kersvers topman Thomas Leysen de ‘groene’ metamorfose in. Hij stootte de ‘vuile’ zinkactiviteiten af naar Zinifex, later Nyrstar. De vervuilende kopermijnactiviteiten gingen naar Cumerio, nu Aurubis. Met de overname in 2003 van het Duitse PMG, dat katalysatoren maakte voor de autosector, werd gekozen voor geavanceerde materialen.

Met 3,3 miljard euro inkomsten, 500 miljoen euro bedrijfswinst en meer dan 11.100 werknemers is Umicore een multinational met focus op legeringen voor oplaadbare batterijen voor e-auto’s, materialen voor autokatalysatoren en recyclage van edele metalen. Milieuvriendelijke sectoren zeg maar.

De omschakeling van Leysen leverde Umicore wereldwijd veel respect en ettelijke onderscheidingen op. Maar die groene status blijft, vooral in Hoboken, gebukt gaan onder het verleden. Honderd jaar lag de focus van de site op de raffinage van loodertsen. In de jaren 80 kwam de omschakeling naar recyclage van metalen. Hoboken is nu de grootste recyclagefabriek voor edele metalen ter wereld. Ze recycleert industrieel afval afkomstig van mijnbouw, computers, smartphones, tablets, katalysatoren en haalt er metalen uit als zilver, goud, palladium, platina, rhodium, iridium en ruthenium.

Umicore pompte de afgelopen decennia honderden miljoenen euro’s in de fabriek. De ‘bovengrondse mijn’ zoals The New York Times de site ooit omschreef, is nu een van de paradepaardjes van de groep. Maar 125 jaar later blijft de site milieuproblemen veroorzaken.

Fabrieksdirecteur Luc Gellens vergeleek de smelter in Hoboken - het hart van de fabriek - enkele jaren gleden met ‘een grote kookpot’ waarin het koper en een reeks edele metalen worden gescheiden van het lood en andere niet-edele metalen. Die kookpot lijkt opnieuw over te koken. De gemiddelde loodwaarde van de ongeveer 130 onderzochte kinderen was dubbel zo hoog als vorig jaar, toen de laagste waarden ooit werde gemeten.

De oorzaak is onbekend. Fabrieksdirecteur Luc Gellens denkt dat het te maken heeft met een ongelukkige samenloop van omstandigheden: ongunstige windrichtingen en stormen in het voorjaar die loodstof naar de wijk in de buurt deden afwaaien, grote droogte en de coronalockdown waardoor kinderen drie maanden buiten speelden en veel loodstof opnamen.

Ook directeur Vera Nelen van het Provinciaal Instituut voor Hygiëne, dat sinds de jaren 80 halfjaarlijkse bloedonderzoeken doet, denkt in die richting. Zekerheid is er niet. Gellens belooft het uit te spitten. ‘Ik ben verantwoordelijk voor de site. Zoiets laat je niet onberoerd. Mogelijk hebben we iets over het hoofd gezien’.

Gellens stelt een oplossing voor: een groene buffer rond de fabriek. De 20 kinderen met de hoogste waarden wonen binnen een zone van 150 meter van de fabrieksmuur. De fabrieksdirecteur draait het probleem om. Op basis van de nieuwe cijfers zegt hij nu dat ‘daar beter geen kinderen zouden wonen’. Loodvergiftiging kan bij kinderen het zenuwstelsel aantasten. Bij volwassenen is de impact kleiner.

Een groene buffer betekent dat circa 185 huizen rond de fabriek moeten verdwijnen via vrijwillig vertrek of onteigening. Gellens laat uitschijnen dat Umicore daar zijn ‘portemonnaie’ wil voor opentrekken. Binnenkort zijn daarover gesprekken met de stad Antwerpen.

Onverwachte tegenstand

Maar er is tegenstand en die komt uit onverwachte hoek. ‘Wij zijn tegen die buffer’, zegt Mie Branders. Branders werkt al 30 jaar als huisarts bij Geneeskunde voor het Volk in Hoboken en zetelt al jaren als lid van de PVDA in de Antwerpse gemeenteraad.

‘Als arts ben ik over mijn toeren over die hoge loodwaarden. Maar een buffer is niet nodig. Het is perfect mogelijk die waarden laag te houden. Eind vorig jaar hadden we de laagste ooit. De lockdown was iets uitzonderlijks en de hogere verspreiding van loodstof door de droogte is perfect beheersbaar door het nat te sproeien’.

De wijk is volgens Branders nog nooit zo gezond geweest. ‘Een buffer waarbij een derde van de huizen moet verdwijnen, maakt die prachtige wijk volledig kapot. Het zou toch absurd zijn dat we na 50 jaar strijd voor een gezondere wijk plots een buffer zouden bouwen. Als upertechnologiebedrijf heeft Umicore de brains, het geld en de technologie om die fabriek continu gezond te houden in symbiose met de mensen errond. Lood is niet langer de hoofdproductie. De fabriek produceert via recyclage alle edelmetalen. Umicore kan dat perfect zonder de buurt te vergiftigen.’

Branders is een van de eersten om te beamen dat Umicore de laatste decennia puik werk heeft geleverd om van de zwaar vervuilende loodraffinaderij een gesofistikeerd recyclagebedrijf van te maken.
Want het was ooit anders. In de jaren 70 was er in Hoboken ooit zoveel looduitstoot dat de paarden en koeien in de wei stierven en kinderen met loodvergiftiging aan de baxter in het ziekenhuis belandden.

Veel kleuters en peuters kregen tijdens het spelen loodbesmette huis- of straatstof op de handen en staken die dan, zoals kinderen vaak doen, in de mond. Toen lagen de gemiddelde loodwaarden nog tien keer hoger dan nu. Onder druk van de plaatselijke bevolking en linkse politieke drukkingsgroepen werd in 2008 de bovenste loodhoudende grondlaag in de wijk Moretusburg afgegraven en gesaneerd. Huizen werd ontstoft. Umicore trok daar 80 miljoen euro voor uit.

Groenten kweken

De historische vervuiling is gebleven. Dieper onder de grond zit de wijk vol cadmium, arseen, kwik en andere zware metalen. Het is rond de fabriek nog altijd verboden groenten te kweken, grondwater te drinken, eieren te eten van eigen legkippen of bijen te houden. De scholen in de buurt werden gesloten. Kinderen wordt aangeraden geen stof in de mond te nemen en er zijn wijkwerkers aangesteld die nieuwe bewoners met kinderen advies geven over hoe ze moeten poetsen en waar ze moeten op letten.

‘Het is te begrijpen dat sommige mensen met kinderen radeloos zijn’, zegt Nelen. ‘Ze hebben alle adviezen netjes opgevolgd en nu blijken de loodwaarden plots gestegen’.

Nelen vindt dat men op zoek moet naar andere maatregelen. Ze vindt de groene buffer een goed idee. Ook de stad Antwerpen is van oordeel dat men het pad van de technologische oplossingen moet verlaten en richting groene buffer moet gaan. ‘De milieu-investeringen uit 2017 blijken onvoldoende garanties te bieden’, is op het kabinet van schepen voor Gezondheid Fons Duchateau (N-VA) te horen.

De idee van de groene buffer is niet nieuw. Umicore lanceerde het in 2001 al. Maar de bewoners en de PVDA verwezen het naar de prullenmand. Toen was het plan tussen de fabrieksmuur aan de Curiestraat een bos van 150 meter breed aan te leggen en alle huizen binnen de 150 meter op te kopen en te doen verdwijnen.

‘Een buffer creeëren is de makkelijkste oplossing’, zegt Mie Branders. ‘Zo zit je als bedrijf 50 jaar safe en hoef je je minder te bekommeren over hoeveel loodstof er nu over de fabrieksmuur valt. Met een buffer zijn ze voor eeuwig verlost van de mensen die als waakhond optreden. Maar die waakzaamheid is nodig. Goede milieuinvesteringen zijn ook belangrijk voor de werknemers in het bedrijf’.

In 2017 werden bij een loodprik in mei ook plots hoge loodwaarden bij enkele kinderen vastgesteld. Ook toen tastte men in het duister. Nadien moest Umicore onder druk van actiegroepen toegeven dat bij restauratiewerken enkele maanden voordien het dak van de loodraffinaderij vier maanden had opengestaan voor verluchting, omdat het voor de arbeiders anders onmogelijk was om te werken. Zo was loodstof vrijgekomen.

De afgelopen drie jaar waren op de site in Hoboken ook een viertal branden. De laatste was in maart dit jaar. Maar volgens Gellens heeft die niets met de toenemende loodwaarden te maken. De loodraffinaderij ligt sindsdien stil.

Branders is ervan overtuigd dat Umicore, als het wil, zijn dalende loodcurve kan aanhouden. Ze wil absoluut niet dat de fabriek in Hoboken verdwijnt. ‘De werkgelegenheid is heel belangrijk. De productie verplaatsen is onmogelijk. We zijn geweldig ver geraakt. We moeten op zoek naar de oorzaak van de uitzonderlijke metingen, stalen nakijken en bestuderen wat niet in de picture is gekomen. Is het de droogte, dan is het op te lossen. Is het de lockdown, dan is het waarschijnlijk eenmalig. In beide gevallen is er zeker geen reden om huizen te verkopen’.

Op heel korte termijn gaat Umicore samen met de stad Antwerpen bekijken op welke manier de kinderen in de getroffen wijk deze zomer elders op vakantie kunnen. ‘Dat is nu de eerste prioriteit’, zegt Mie Branders.