Dambreuk Oekraïne veroorzaakt grootste milieuramp sinds Tsjernobyl

'Door de opzettelijke en lang geplande vernieling van de Kakhovka-dam heeft Rusland een vloedgolf omgevormd in een wapen', zei de Oekraïense minister van Buitenlandse Zaken, Dmytro Koeleba, vlak na de enorme dambreuk dinsdag. 'We zijn getuige van een ecocide op regionale schaal. Volledige ecosystemen liepen onherstelbare schade op.'

Door de ramp stroomde 18.000 miljard liter water uit het grootste stuwmeer van Europa naar de Zwarte Zee. Volgens Kiev probeerden de Russen met de dambreuk een Oekraïens offensief te hinderen. Ze zouden geen oog hebben gehad voor de humanitaire impact, met honderdduizenden mensen die geen drinkwater meer hebben. In tientallen dorpen stond het water metershoog.

Naast de humanitaire en militaire gevolgen had de dambreuk ook enorme gevolgen voor het milieu. Met het water uit het stuwmeer spoelden ook industriële chemicaliën en andere toxische stoffen mee. Volgens de Oekraïense minister van Milieu, Ruslan Strilets, lekte meer dan 150 ton olie uit de waterkrachtcentrale die verbonden was met de Kakhovka-dam.

Met de natte vinger schatte Strilets de directe milieuschade op een slordige 50 miljoen euro, maar dat is zeker een forse onderschatting. Het duurt mogelijk nog jaren tot de ecologische fall-out van de dambreuk helemaal zichtbaar wordt. Het is al wel duidelijk dat de vernieling van de Kakhovka-dam de zwaarste natuurramp in Oekraïne is sinds de nucleaire catastrofe met de kerncentrale in Tsjernobyl in 1986.

De dambreuk belicht de verwoestende impact van de oorlog op het milieu in Oekraïne, zegt Doug Weir. Hij is beleidsdirecteur bij het Conflict and Environment Observatory, een Britse ngo die de ecologische weerslag van oorlogen in kaart brengt. 'Als je alle legers wereldwijd beschouwt als één land, dan is dat het op drie na meest vervuilende, na China, de VS en India.'

'De oorlog in Oekraïne heeft alle aspecten van het milieu aangetast', zegt Weir. 'Zowel langs de frontlijn als in gebieden ver van het strijdgewoel. Het gaat van vervuiling door de vernieling van industriële sites over massale branden door geëxplodeerde brandstofdepots tot de enorme bergen puin veroorzaakt door de bombardementen van steden.'

Kanker en asbest

Experts waarschuwen dat de milieuschade zich op de lange termijn zal vertalen in een toename van het aantal kankergevallen en chronische ziektes. Door de verwoesting van oude gebouwen kwam massaal veel asbest vrij. En de chemicaliën die worden gebruikt voor het blussen van branden dringen de bodem in en komen in het grondwater terecht.

Volgens minister Koeleba zijn de kosten van de ecologische schade in ruim 15 maanden oorlog opgelopen tot ruim 43 miljard euro. 'De binnengevallen troepen hebben landbouwgrond, bossen en steppen beschadigd', zei Koeleba een maand geleden tijdens overleg met enkele Caribische landen. Russische troepen bezetten onder andere 20 natuurreservaten, waar zeldzame dieren leven.

'Één cijfer geeft een idee van de omvang van de ramp', zei Koeleba. 'Door de oorlog zijn tot 50.000 dolfijnen in de Zwarte Zee omgekomen.' Dat is een vijfde van de populatie, die op de lijst van meest bedreigde dieren staat. Ook de populaties wilde paarden, beschermde vogels en reptielen nabij de Zwarte Zee lopen gevaar door de oorlog.

Vogel- en visbestand

De Oekraïense milieu-organisatie UNCG lijstte donderdag in een analyse de eerste schade op. Het ging van de weerslag op het vogel- en visbestand - dat tot tien jaar nodig zal hebben om te herstellen - tot de vernietiging van de unieke lokale flora. 'Honderdduizenden planten en bomen, wat een aanzienlijk deel is van de populatie, zullen sterven', zegt UNCG.

De getroffen regio krijgt het al lang te verduren door de strijd om de controle over de strategische havenstad Cherson, aan de monding van de Dnjepr. Cherson ligt even stroomafwaarts van de stuwdam van Kakhovka en werd ook getroffen door de vloedgolf. Weir: 'Er is een reëel gevaar dat daardoor niet-ontplofte munitie en landmijnen gaan rondzwerven en terechtkomen in bewoond gebied.'

Door de overstromingen zijn tienduizenden hectaren landbouwgrond verontreinigd. Het kan jaren duren vooraleer alle vervuilde smurrie is opgeruimd. En de boeren die wel kunnen voortwerken, hebben een tekort aan water omdat het stuwmeer van Kakhovka instond voor de irrigatie. Het alternatief is het oppompen van grondwater, maar dat dreigt het gebied om te vormen tot een woestijn.

Volgens het Oekraïense ministerie van Landbouw betekenen de overstromingen mogelijk het verlies van miljoenen tonnen aan oogst. Het meldde eerder deze week dat minstens een half miljoen hectare landbouwgrond in het zuiden van het land getroffen is door de ramp.

Kerncentrale als wapen

'Nog een bezorgdheid is dat de kerncentrale van Zaporizja binnenkort onvoldoende koelwater heeft voor de reactoren', zegt Weir. Volgens de internationale nucleaire waakhond IAEA is er niet meteen gevaar. Maar met de ramp in Tsjernobyl in het achterhoofd is waakzaamheid geboden. Na de dambreuk vreest Oekraïne dat Rusland, dat Zaporizja controleert, de kerncentrale als een wapen zal inzetten.

Oekraïne riep zijn bondgenoten op de vernieling van de dam te bestempelen als een ecocide. Volgens de Conventie van Genève gaat het om een oorlogmisdaad, want over ecocides zegt het internationale recht niets. Oekraïne is een van de elf landen die ecocide in het strafwetboek hebben opgenomen. Maar dat betekent in deze oorlog niets. Ook Rusland behoort tot dat selecte clubje.