Drooglegging van cash geld botst op almaar meer verzet

Het is zelfs een regeringskwestie geworden. Federaal minister van Economie Pierre-Yves Dermagne (PS) eist dat de banken in voldoende geldautomaten blijven voorzien. Hij wil dat iedereen toegang heeft tot een cashautomaat in een straal van 2 kilometer in de stad, van 5 kilometer op het platteland en van 3 kilometer in de tussenliggende gebieden. Als de banken dat niet waarborgen, wil hij ze daartoe wettelijk verplichten.

Uit berekeningen van De Tijd blijkt dat in Vlaanderen 70 procent van de inwoners van een landelijke gemeente een geldautomaat op minder dan 2 kilometer van zijn woonplaats vindt. Slechts een klein aantal moet meer dan 5 kilometer gaan, fietsen of rijden. In Wallonië heeft amper 32 procent van de inwoners van een landelijke gemeente een geldautomaat in zijn nabijheid. Voor 19 procent is dat meer dan 5 kilometer.

Sammy Mahdi, de voorzitter van de federale regeringspartij CD&V, ging dit weekend nog een stap verder. Hij wil dat iedereen in zijn buurt een geldautomaat op 15 minuten wandelen heeft.

Over de kwestie wordt al een poos overlegd tussen de bankenfederatie Febelfin, Dermagne, minister van Financiën Vincent Van Peteghem (CD&V) en staatssecretaris voor Consumentenzaken Alexia Bertrand (Open VLD). Als er vrijdag geen akkoord is, zal de regering bij wet ingrijpen, heeft Dermagne al gezegd.

Polonaise

Een rij oudere mensen hossend door de feestzaal in Moorsele. Het was onlangs een item in het VRT-journaal. Ze dansten de polonaise om de terugkeer van een geldautomaat in hun dorp te vieren. De terugkomst. In september vorig jaar sloot het laatste bankkantoor in Moorsele, een deelgemeente van Wevelgem. Daarmee verdween ook de bankautomaat. ‘Met verstrekkende gevolgen voor een groot deel van de bevolking’, zegt de gemeente. Die besliste zelf een geldautomaat te plaatsen. Ze ging daarvoor scheep met de beveiligingsfirma Loomis en betaalt een huur van 126.000 euro voor een periode van vier jaar.

De verdwijning van de geldautomaten is uitgegroeid tot een gewichtig maatschappelijk thema in ons land. Nergens in Europa wordt zo hard geklaagd over de beschikbaarheid van geldautomaten, bleek eind vorig jaar uit een rondvraag van de Europese Centrale Bank (ECB) over het betaalgedrag in de eurozone. Zowat 27 procent van de in België ondervraagden vindt het moeilijk in ons land aan bankbiljetten te raken.

Volgens cijfers van de Europese Vereniging voor Veilige Betalingen (EAST) waren er in België medio vorig jaar 6.896 geldautomaten. Dat zijn 5,9 automaten per 10.000 inwoners (zie grafiek). Daarmee zit ons land in het midden van het Europese peloton. In Zweden, waar elektronisch betalen erg ingeburgerd is, zijn er 2,1 automaten per 10.000 inwoners. Aan het andere eind van het spectrum staat Portugal, met 12,8 automaten per 10.000 inwoners.

Maar het aantal geldautomaten in ons land krimpt. Volgens cijfers die De Tijd verzamelde, staan op 3.192 plaatsen in ons land automaten om geld uit de muur te halen, op sommige plekken kunnen twee of meer automaten staan. Dat is een daling met 18 procent in twee jaar tijd (zie tabel).

Elektronisch betalen

De daling is het gevolg van de sluiting van bankkantoren, waardoor gewoonlijk ook de geldautomaat verdwijnt. Banken zetten meer en meer in op digitaal bankieren. Daar staat tegenover dat ze hun (dure) kantorennet inkrimpen. Sinds 2010 is het aantal bankkantoren in ons land bijna gehalveerd. Voor de banken is het ook een manier om hun kosten terug te dringen. In de periode van het goedkope geld, toen de rente-inkomsten van de banken onder sterke druk stonden, moesten ze hun kosten bewaken om hun rendabiliteit te vrijwaren.

De coronapandemie heeft die beweging versneld. Tijdens de lockdowns bleven de bankkantoren noodgedwongen dicht. Dat gaf het bankieren op afstand een boost. Tegelijk boden meer handelaars hun klanten de mogelijkheid elektronisch te betalen. Sinds 1 juli 2022 zijn alle ondernemingen en handelaars wettelijk verplicht hun klanten minstens één elektronische betaalmogelijkheid aan te bieden. Tegelijk moeten ze cashbetalingen blijven aanvaarden.

België is een van de vier landen in de eurozone waar kaartbetalingen belangrijker zijn geworden dan cashbetalingen, blijkt uit het hierboven geciteerde onderzoek van de ECB. Het aantal consumenten dat nog met cash betaalt, daalde van 57 procent in 2019 naar 45 procent in 2022. Maar 45 procent blijft een grote groep. En het frustreert die mensen dat het moeilijker geworden is om in hun buurt een automaat te vinden waar ze geld kunnen afhalen.

De banken argumenteren dat het gebruik van cash geld in ons land gehalveerd is in de voorbije tien jaar en willen de omslag naar elektronisch betalen versnellen. Het is veiliger (geldautomaten kunnen worden gekraakt), het vergt minder logistiek en het past in de strijd tegen witwassen die de banken van de overheid moeten voeren. En het is een manier om de kosten te drukken. De banken vinden het weinig efficiënt twee betaalsystemen, elektronisch en cash, operationeel te moeten houden.

Maar veel mensen houden om verschillende redenen vast aan cash. Om een betere kijk te hebben op wat ze uitgeven, uit wantrouwen tegenover de banken en de overheid/fiscus, of uit gewoonte. Maar ook omdat ze moeilijk overweg kunnen met de digitale betaalmethodes. Iets wat de hoofdkwartieren van de banken onderschatten. ‘Mensen moeten de vrijheid behouden om te betalen zoals ze willen’, zegt de ECB.

Om aan de bezorgdheid over het verdwijnen van de geldautomaten tegemoet te komen, beslisten de vier grote banken die hun kantorennet inkrimpen - Belfius, BNP Paribas Fortis, ING Belgium en KBC - samen een netwerk van geldautomaten op te zetten. Dat gebeurt via de joint venture Batopin, die 2.240 CASH-punten wil hebben tegen eind 2024, op 750 locaties. Dat is minder dan de grootbanken er vandaag hebben, maar die zeggen dat ze geografisch beter gespreid zullen zijn.

Hun plan werd niet op applaus onthaald. Elke automaat die verdwijnt, is er een te veel, omdat het daardoor voor sommige mensen moeilijker wordt aan cash te raken. Vooral in het zuiden van het land, waar al minder geldautomaten zijn, is het ongenoegen groot. Het regende klachten, petities, moties in gemeenteraden, en zo meer. Ook de consumentenorganisatie Test-Aankoop sprong erop, net als de seniorenvereniging Okra. En zo belandde het dossier op de tafel van de federale regering.

Puzzelen

Er lopen gesprekken met Febelfin, de belangenorganisatie van de banken, om die te overtuigen meer bankautomaten te plaatsen of over te houden. Minister Dermagne neemt de leiding, maar zijn collega’s Van Peteghem en Bertrand schuiven mee aan. Ook de Nationale Bank zit mee om de tafel. Ze heeft alle banken in ons land gevraagd hoe ze hun automatenpark de komende jaren zien evolueren. Op basis daarvan wordt gepuzzeld.

Want de vier grootbanken, met hun Batopin-project, zijn niet de enige spelers in het verhaal. Ook kleinere banken als AXA Bank, Crelan en Argenta hebben honderden geldautomaten. Bpost eveneens. Deze vier en VDK Bank hebben de installatie en het onderhoud van hun automaten gebundeld in de joint venture Jofico.

De nieuwe beheersovereenkomst die de overheid vorig jaar met Bpost sloot, beursgenoteerd maar met de overheid als meerderheidsaandeelhouder, bepaalt dat Bpost ten minste 350 geldautomaten in postkantoren moet behouden. Bovendien verbindt Bpost zich ertoe een automaat te plaatsen in gemeenten waar er geen (meer) is als die dat vragen. Die gemeente moet dan in een plek voorzien. En de federale overheid neemt de kosten voor de installatie van de automaten voor haar rekening. Elf gemeenten hebben geen geldautomaat meer op hun grondgebied.

De inspanning die de regering vraagt om in voldoende automaten te voorzien, moet verdeeld worden tussen de banken, de vier grootbanken met Batopin langs de ene kant, de andere banken en Bpost langs de andere kant. Het is ook een centenkwestie, want de kostprijs van een automaat bedraagt, all-in, zowat 100.000 euro. Dat kan moeilijk worden terugverdiend, want geldafhalingen zijn gratis of er wordt slechts een beperkte prijs voor aangerekend.

De regering stelt dat de banken voldoende winst maken om de kostprijs van meer automaten te kunnen dragen.

De banken van hun kant stellen dat de overheid niet consequent is. Langs de ene kant wil ze meer geldautomaten, langs de andere kant ontmoedigt ze de banken die te plaatsen door er een belasting op te heffen. In Wallonië en Brussel bestaat een regionale taks op bankautomaten. In Wallonië kost die de banken zowat 5 miljoen euro per jaar, in Brussel bijna 400.000 euro.

In de onderhandelingen met de regering hebben de banken dat op tafel gelegd. Ze zijn bereid extra automaten te plaatsen als de belasting verdwijnt. Maar daarover beslissen de Waalse en de Brusselse regering, die niet deelnemen aan de gesprekken. 

Een ander obstakel dat de banken uit de weg geruimd willen zien, is het onderzoek van de Belgische Mededingingsautoriteit (BMA), de concurrentiewaakhond, naar de afspraken die de vier grootbanken in hun Batopin-project hebben gemaakt. Als de BMA bezwaren maakt tegen dat project, heeft dat mogelijk een impact op de engagementen die de banken tegenover de regering willen aangaan, en moet de hele puzzel worden herlegd. Maar de BMA aanmanen het dossier te seponeren, kan de regering onmogelijk doen.

Er is een akkoord over de grote lijnen, zeggen bronnen dicht bij de onderhandelingen. Maar er wordt nog gediscussieerd over punten en komma’s. Maar zolang er geen akkoord is over alles, is er geen akkoord.