De dubieuze Russische deals van onze voetbalclubs

Ramzan Kadyrov wordt de bloedhond van Vladimir Poetin genoemd. Hij regeert Tsjetsjenië onder controle van het Kremlin en is de leider van nietsontziende milities in Oekraïne. Hij staat op de sanctielijsten van zowel de Europese Unie als de Verenigde Staten. Toch deden twee Europese profvoetbalclubs, Olympique Lyon en Red Bull Salzburg, nog zaken met de Tsjetsjeense club Akhmat Grozny, waarvan Kadyrov de erevoorzitter is.

Kadyrov heeft de voetbalclub in 2017 naar zijn vader Akhmat genoemd. De club staat ook al langer op de Amerikaanse sanctielijst door haar band met de Tsjetsjeense leider. Het belette Red Bull Salzburg niet om vorig jaar zijn speler Darko Todorović over te laten aan Grozny. Olympique Lyon liet de voorbije zomer Camilo Reijers de Oliveira, die begin dit jaar voor RWDM speelde, naar Kadyrovs club vertrekken.

Na de Russische invasie in Oekraïne zijn ook andere Europese profvoetbalclubs spelers blijven uitwisselen met Russische clubs waarachter gesanctioneerde personen en bedrijven schuilgaan. Mogelijk hebben clubs daarbij sanctieregels geschonden. Dat blijkt uit Offside Deals, een internationaal onderzoek onder leiding van de Nederlandse nieuwswebsite Follow The Money waaraan De Tijd samen met nog negen andere Europese media, zoals het Franse Le Monde en het Spaanse El País, meewerkte.

Hoe gingen we te werk? We analyseerden alle transfers van spelers met Russische voetbalclubs die plaatsvonden na de invasie in Oekraïne in februari vorig jaar. Daarvoor gebruikten we de gegevens op de gespecialiseerde website Transfermarkt.

We ontdekten dat sinds de invasie nog 99 transfers gebeurden tussen Russische clubs en clubs uit andere landen. Daar was ruim 300 miljoen euro mee gemoeid, met bedragen die oplopen tot 60 miljoen euro per transfer. Naast transfers met clubs uit Turkije, Mexico, Argentinië, Wit-Rusland, Saoedi-Arabië en Brazilië ging het ook om 45 transfers met 38 profclubs uit de EU.

Vervolgens onderzochten we wie schuilgaat achter de Russische clubs. We kwamen uit bij 16 Russische clubs die in handen blijken van Russische personen of bedrijven die een probleem kunnen vormen. Vooral omdat de eigenaars of de clubleiding op een of meerdere sanctielijsten van de EU, de VS, het VK en Oekraïne staan.

Bij 30 transfers blijken 28 Europese clubs het risico te lopen dat ze sancties hebben geschonden. In de meeste gevallen - 19 transfers door evenveel clubs - omdat de Russische clubs in handen zijn van mensen of bedrijven die op de EU-sanctielijst staan. Die lijst moeten de Europese clubs naleven. In de andere gevallen staan ze op de Amerikaanse sanctielijsten of gebeurden bij de transfers betalingen naar Rusland die ook sanctieregels kunnen schenden.

De betrokken clubs komen uit 14 EU-lidstaten, waaronder België. Het gaat om meerdere clubs uit Frankrijk (vijf transfers met vier clubs), Griekenland (drie transfers met twee clubs), Italië (vier transfers), Nederland (2), Portugal (3) en Spanje (5). De transfers betreffen 30 spelers, ook Belgische. Er trokken bijna evenveel spelers naar Rusland als er hier kwamen spelen.

Van Sotsji naar RWDM

Een van de Belgische gevallen is de transfer van de 23-jarige centrale verdediger Moussa Sissako. In januari 2020 leende de Franse club Paris Saint-Germain hem uit aan Standard. De Rouches kochten hem daarna over. Maar zo’n halfjaar na de Russische invasie in Oekraïne, in september 2022, stapte Sissako over naar de Russische club Sotsji.

Sotsji is in handen van Boris Rotenberg, een 66-jarige Russische oligarch die sinds 8 april vorig jaar op de sanctielijst van de EU staat. De EU omschreef hem als een Russische miljardair die samen met zijn broer nauw verbonden is met de Russische president Vladimir Poetin, waardoor Gazprom Drilling, een staatsbedrijf waarvan hij aandeelhouder is, grote overheidscontracten krijgt. Hij verdiende in 2014 ook aan grote bouwprojecten bij de Olympische Winterspelen in Sotsji. 

In juli 2015 kocht Rotenberg de Russische voetbalclub Dynamo Sint-Petersburg, die hij in juni 2018 verhuisde naar Sotsji en omdoopte tot PFC Sotsji. In 2019 promoveerde de club naar de Russische eerste klasse.

Na de invasie in Oekraïne belandde Rotenberg behalve op de EU-sanctielijst ook op die van de VS en het VK. Hoe kon dan nog een transfer gebeuren van Standard naar Rottenbergs club? In een kort persbericht gaf Standard destijds wat uitleg over het verloop van de transfer. Sissako zou de transfer naar Rusland zelf hebben gewild, maar Standard zou die eerst hebben geweigerd. Daarop zou de speler eenzijdig zijn contract hebben beëindigd, waarna Standard een schadevergoeding eiste. In overleg met de speler zou dan ‘een transactie’ zijn gesloten ‘om een ​​einde te maken aan het geschil’. Wat die overeenkomst met Standard juist inhield, raakte niet bekend.

‘We weigerden zaken te doen met een Russische club, gelet op de algemene situatie’, zegt de club ons nu. ‘Dat was ons niet expliciet verboden en we kregen er ook geen specifieke informatie over, maar we hebben voor die transfer met geen enkele club, ook niet onrechtstreeks, een overeenkomst gesloten. Overeenkomsten met de betreffende speler vallen onder de geheimhouding. We geven verder geen commentaar.’

Daar stopte de Belgische transfergeschiedenis met Sotsji niet. In september dit jaar leek Sissako naar KV Kortrijk te komen, waar zijn broer speelt. Dat ging ‘om sportieve redenen’ niet door, meldt Kortrijk ons nu. Het had dus niets te maken met de dubieuze eigenaar van Sotsji.

Maar Sissako belandde wel bij RWDM. De Brusselaars bevestigden eerder al in een persbericht dat ze een huurovereenkomst hadden gesloten voor dit seizoen, met de optie om Sissako aan te kopen voor een vierjarig contract. In de pers werd alleen gefocust op de sportieve versterking die Sissako voor RWDM zou betekenen.

Hoe kon RWDM zo’n transfer overeenkomen met een club die in handen is van een gesanctioneerde Rus? ‘Onze club nam voorzorgsmaatregelen om de transparantie en de wettelijkheid van de transacties te garanderen’, reageert RWDM. ‘Er heeft geen enkele financiële stroom tussen RWDM en Sotsji plaatsgevonden, ook niet onrechtstreeks. En elke financiële transactie, zoals de betaling van een huurprijs, gebeurt bij RWDM telkens volgens de antiwitwasregels. Onze club respecteert de FIFA-regels. We zijn ons echter ook bewust van de regels die het vrij verkeer van werknemers garanderen. We zijn ervan overtuigd dat we de wet, de regelgeving en de ethiek naleefden.’ De club maakt niet echt duidelijk dat de regeling met de huurprijs zeker niet ingaat tegen de sanctieregels. De FIFA benadrukt dan weer dat het de verantwoordelijkheid is van de clubs om sancties na te leven.

Niet goed gekeken

Wat laten de sanctieregels toe en wat niet? Dat legden we samen met onze buitenlandse collega-journalisten voor aan experts in verschillende landen. Zakendoen met Rusland of met een Russische voetbalclub is niet verboden, maar zodra een persoon of een bedrijf op de EU-sanctielijst belandt en de eigenaar is van een voetbalclub of er op zijn minst zeggenschap over heeft, mag een Europese club er geen zaken mee doen. Er mogen geen betalingen gebeuren, ook niet via omwegen. Dat geldt ook voor bedrijven die voor meer dan de helft eigendom zijn van de Russische overheid.

Het is niet altijd gemakkelijk om te achterhalen wie echt zeggenschap heeft over een Russische club. Ook via sponsoring kunnen gesanctioneerde Russische bedrijven een zekere zeggenschap hebben over een club. Veel Russen die de sancties wilden omzeilen, verbergen bovendien hun banden met een club.

Hebben sommige clubs dan simpelweg niet of niet goed naar de sanctielijst van de EU gekeken? Het Franse FC Lorient kocht de Frans-Tunesische Montassar Talbi van Rubin Kazan FC. Een bestuurder van die Russische club staat nochtans op de Europese sanctielijst. ‘Als we dat hadden geweten, hadden we dat project stopgezet’, laat de financieel directeur van FC Lorient weten. Lorient zegt dat zijn bank akkoord ging met de transactie.

Ook Real Sociedad uit Spanje zegt dat zijn bank akkoord ging met een Russische miljoenentransactie. De Baskische club kocht eerder dit jaar een speler van Dynamo Moskou. Dat is in handen van VTB Bank, een van de grootste banken in Rusland, met de Russische staat als grootste eigenaar. De bank staat op de sanctielijsten van de EU en de VS. ‘We werken samen met een Spaanse bank. Die heeft haar eigen verificatie uitgevoerd, en er was niets aan de hand’, zegt een advocaat namens Real Sociedad.

Speler als economisch middel

Red Bull Salzburg en Olympique Lyon verdedigen hun handel met de club van 'Poetins bloedhond' door te stellen dat geen afkoopsommen zijn betaald bij de transfers. Maar ook als er geen geld aan te pas komt, kan je Russische clubs bevoordelen door een speler (gratis) voor hen te laten voetballen. Het gaat erom dat je geen ‘economische middelen’ ter beschikking mag stellen van entiteiten waarover gesanctioneerde personen zeggenschap hebben. Dat bevestigt ook een woordvoerder van de Europese Commissie. En volgens experts is een speler zo’n economisch middel.

Dat Olympique Lyon Reijers de Oliveira toch als handelswaar zag bij de transfer naar Kadyrovs club, blijkt uit het feit dat de club een doorverkooppercentage van 20 procent bedong. Ook al stelt de algemeen directeur van de club dat daar ‘pas sprake van zal zijn de dag dat de sancties worden opgeheven, als dat ooit gebeurt’. Maar na onze vragen haalde de Franse club wel haar vroegere persbericht daarover van haar website.

Olympique Lyon, dat net als RWDM in handen is van de Amerikaan John Textor, nam ook de Kroatische topper Dejan Lovren over van het Russische FK Zenit Sint-Petersburg. Clubeigenaar Gazprom staat niet op de EU-sanctielijst, maar twee filialen van de energiereus wel. Gazprom, het grootste Russische bedrijf, dat ook de staat als hoofdaandeelhouder heeft, staat wel op de Amerikaanse sanctielijst.

Experts wijzen erop dat een Europese club juridisch niet verplicht is de Amerikaanse sanctieregels na te leven als de eigenaar van de Russische club alleen op de Amerikaanse sanctielijst staat. Dat kan wel nog een probleem stellen als de club Amerikaanse eigenaars heeft, zoals Textor. Ook als de Europese club Amerikaanse sponsors of transacties of rekeningen in dollars heeft.

'In Moskou is het rustig'

Twee andere transfers betreffen Belgische spelers: Maximiliano Caufriez en Théo Bongonda. Zij vertrokken na de invasie in Oekraïne naar Spartak Moskou, dat in handen is van Lukoil, het op een na grootste bedrijf van Rusland.

Lukoil was al meer dan 20 jaar de hoofdsponsor van Spartak Moskou toen de energiereus in augustus vorig jaar de club overnam. Dat was nodig omdat Spartak Moskou leed onder de westerse sancties. Nike haakte in mei vorig jaar na meer dan 17 jaar af als sponsor. Lukoil is al langer onderwerp van Amerikaanse en Oekraïense sancties vanwege zijn strategische belang voor het Kremlin. Maar Lukoil belandde niet op de Europese sanctielijst, wat Europese clubs - zonder Amerikaanse eigenaars en sponsors - de ruimte gaf om transferdeals te blijven sluiten met Lukoils Russische club.

De 26-jarige centrale verdediger Caufriez ruilde in augustus 2021 het Belgische STVV in voor Spartak Moskou, dat hij de Russische voetbalbeker hielp te winnen. Toen de oorlog volop woedde, mocht de Franse club Clermont Foot in augustus vorig jaar Caufriez een jaar huren van Spartak Moskou. Om hem vervolgens midden dit jaar over te kopen voor naar verluidt 3,5 miljoen euro. Maar daarover wil Clermont Foot niets kwijt.

Bongonda, een Belg met Congolese roots, stapte eerder dit jaar van de Spaanse club Cádiz over naar Spartak Moskou. In de pers was te lezen dat daar 7 miljoen euro mee gemoeid was, wat met bonussen kon oplopen tot 10 miljoen euro. Maar hoe hebben de Russen dat betaald? Ook Cádiz weigert uitleg te geven over financiële details en ethische kwesties. ‘Alles gebeurde volgens de FIFA- en UEFA-regels’, is het enige commentaar van de Spaanse club.

In het geval van Bongonda rijst de vraag of een Belgische club een deel van de Russische miljoenen kreeg, want ook KRC Genk, waar Bongonda tot midden vorig jaar speelde, zou volgens persartikels recht hebben op 25 procent van de latere transfersom. Genk antwoordde echter niet op onze herhaaldelijke vragen daarover.

De betrokken Belgische spelers zagen geen graten in hun overstap naar Rusland tijdens de oorlog. ‘Russische ploegmakkers zeggen nauwelijks iets over de oorlog. In Moskou is het rustig. Daar is niets te zien van de oorlog’, zei Caufriez daags na de Russische inval. Ook Bongonda vond in oktober niet dat hij zich moest rechtvaardigen voor  zijn transfer naar Rusland. ‘Je kan niet iedereen tevredenstellen. Er is overal oorlog. Oekraïne is voor ons dichterbij, maar in Congo sterven ook miljoenen en naar hen kijkt hier niemand om.’

Uitweg met risico

Het Nederlandse PSV kocht in juli vorig jaar de middenvelder Guus Til over van Spartak Moskou. Onze Nederlandse collega’s ontdekten dat daarbij een transfersom van 3 miljoen euro zou zijn overeengekomen met de Russische club. In de zomer van 2022 maakte de club de eerste tranche over naar een bankrekening van Spartak Moskou bij de Raiffeisenbank in Oostenrijk. Een volgende betaling kon PSV niet meer uitvoeren, omdat Rabobank, de huisbank van PSV, niet meer wilde meewerken. Maar niet betalen is volgens de UEFA-regels geen optie. Clubs mogen van de Europese voetbalbond geen schulden hebben bij andere clubs. De straf is uitsluiting van Europese competities.

De UEFA bood echter een uitweg, die in april vorig jaar was bedacht voor soortgelijke situaties na de invoering van de Russische sancties. PSV mocht het resterende geld overschrijven naar een derdenrekening van de Nederlandse voetbalbond (KNVB). Door het geld van PSV, bedoeld voor Spartak Moskou, te beheren is de KNVB met haar bank een onderdeel geworden van de transactie. Dat kan de bond problemen opleveren, want er geldt nog een andere Europese sanctieregel: het is verboden meer dan 100.000 euro als deposito aan te houden voor iets of iemand in Rusland.

Bij in totaal 18 transfers waarbij spelers van Rusland naar de EU kwamen, hebben de EU-clubs mogelijk het depositoverbod overtreden, blijkt uit ons onderzoek. De UEFA geeft daarover geen commentaar.

Navraag bij de Belgische voetbalbond (KBVB) leert dat ook onze bond geld van clubs op zo'n rekening bijhoudt. 'De UEFA legt ons dat op. We kunnen niet zeggen over welke bedragen en clubs het gaat. Dat is confidentieel', zegt de bond. De UEFA-regels en de Europese voetbalclubs staan echter niet boven de Europese sanctieregels. Die gelden voor iedereen.