Max Richter, componist: 'Als muziek de kamer inneemt, wordt mijn leven een klein beetje beter'

‘In a Landscape’ is het eerste album dat Max Richter (58) heeft opgenomen in zijn homestudio, in een omgebouwde boerderij diep in het groene Oxfordshire. Ook zijn vrouw, beeldend kunstenaar Yulia Mahr, heeft er haar atelier. 'De omgeving maakt integraal deel uit van de studio, kijk maar', zegt de componist-pianist enthousiast terwijl hij ons via de Zoom-verbinding onder meer een blik gunt door het raam waar een bos begint.

Hij is er trots op dat de minimalistisch ingerichte Studio Richter Mahr zijn vingerafdruk heeft nagelaten op ‘In a Landscape’ 'Ik wilde opnieuw de bron opzoeken', zegt hij. 'Al mijn vorige albums - van ‘Exiles’ en ‘Voices’ over ‘Three Worlds’ tot zelfs ‘Recomposed’ - waren orkestrale projecten. Ik wilde terugkeren naar het basispalet van piano en strijkkwartet en onderzoeken hoe dat nu voelt.' Zijn melancholische spel op vleugel, Hammondorgel en MiniMoog krijgt met de hulp van tape delay, vocoders en echo een hedendaags cachet.

Toen ‘The Blue Notebooks’ in 2004 verscheen, zat Richter op het kleine indielabel Fat Cat. Nu is hij het succesmerk bij Deutsche Grammophon, dat de weg heeft geplaveid voor een nieuwe generatie klassieke componisten, maar het grotere doel is dat nooit geweest. 'Ik heb altijd de muziek gemaakt die ik zelf wilde horen. Een artiest moet zijn instinct volgen. Na mijn debuut ‘Memoryhouse’, waarvoor in 2002 amper interesse bestond, had ik niet verwacht dat ook maar iemand naar de opvolger zou luisteren. De commerciële bijval was een complete verrassing.'

In een steeds sneller evoluerende samenleving kwam tegelijk meer ruimte voor muziek die de tijd even stil kon zetten. Precies dat was de componist op het lijf geschreven, met als orgelpunt het acht uur durende ‘Sleep’, dat hij tijdens nachtelijke performances bracht voor een publiek op veldbedden en een tweede leven kreeg als meditatie-app.

Op de hoes van ‘The Blue Notebooks’ stonden de kladboekjes waarin u uw ideeën noteerde. Op die van ‘In a Landscape’ rust uw hand op een stapeltje boeken waarvan de ruggen niet leesbaar zijn. Hebben ze een speciale betekenis?

Max Richter: ‘Ulysses’ van James Joyce ligt erbij, net als een gids over vlinders in het Verenigd Koninkrijk en Europa, en ik denk ook Lucy Ellmans roman ‘Ducks, Newburyport’. Maar je moet er niet te veel achter zoeken, al hou ik van ‘Ulysses’ en van vlinders. Belangrijker is dat iemands hand, toevallig de mijne, erop rust en vertrouwt, als een metafoor voor de intrinsieke waarde van cultuur.'

'Creatief werk - of het nu om muziek, literatuur of cinema gaat - heeft het potentieel om ons dagelijks leven te verheffen. Persoonlijk zet ik elke ochtend terwijl ik koffie maak meteen de radio aan. Als de muziek van pakweg Beethovens ‘Eroica’ dan de kamer inneemt, is mijn leven een heel klein beetje beter geworden, misschien 1 procent. Maar ook dat procentje moet je naar waarde schatten. Het betekent ook 1 procent minder chagrijn. (lacht) Dat is het effect dat cultuur op ons heeft.'

Hoe kwam u als kind in een doorsneegezin zonder veel artistieke feeling achter de heilzame werking van cultuur?

Richter: 'Ik heb geen idee, maar als kind voelde ik me al snel de alien van de familie. Ik was altijd aan het lezen met muziek op de achtergrond. Zelfs van toen ik nog in Duitsland woonde - ik kan niet ouder dan drie geweest zijn - herinner ik me hoe ik me liet bedwelmen door de melodieën van Bachs dubbelvioolconcert. Toen al voelde ik dat er een grammatica moest bestaan waarmee zoiets was gemaakt. Die wilde ik ontdekken en vervolgens meester worden.'

'Ik voel me geprivilegieerd dat ik een uitstekende muziekopleiding kon genieten. Op het moment zelf leken al die lessen harmonie, contrapunt, orkest en muziekgeschiedenis me ouderwets en onderdrukkend, maar nu ben ik er enorm dankbaar voor. Ze verschaften me een body om mijn eigen taal te ontwikkelen, die ik vervolgens graag aanvulde met elektronica en experiment uit mijn eigen tijd.'

Stamt u nog uit de tijd waarin pianoleerkrachten hun leerlingen met een liniaal op de vingers tikten als ze het niet goed deden?

Richter: 'Ja, het is zelfs de reden waarom ik als kind ooit ben gestopt met pianospelen. Ik was een jaar of zes toen mijn lerares dacht dat ze me met zo’n tik kon afleren de verkeerde noten te spelen. Natuurlijk begon ik haar lessen te haten. Zo kwam ik er wel vroeg achter hoe je al je autoriteit en respect kan verliezen. Pas in mijn tienertijd heb ik mijn pianolessen weer opgenomen.'

Tussen de composities op uw nieuwe plaat drapeert u ‘life studies’. Wijzen die korte geluidsfragmenten uit uw dagelijks leven op een nood aan klaarte en echtheid in het hoofd van de componist, terwijl die de realiteit steeds meer flou ziet worden?

Richter: 'Daar heb je een punt, maar die focus op het tastbare is er altijd geweest in mijn muziek. Ik werkte vaker met objets trouvés, alleen zitten ze nu meer op de voorgrond. Het zijn stuk voor stuk opnames die ik casual vastlegde met mijn iPhone. Studio- en natuurgeluiden uit de bossen rond de boerderij alterneren met huiselijke taferelen: de kinderen die ontbijt maken, ik die eieren kook of koffie zet. Daarnaast verzamelde ik snippets van concertreizen naar Sydney, New York, Berlijn, Parijs en Londen. Je hoort mijn trolley bollen en mijn pianojams, beetje Bach, beetje Mozart. Al die polaroidachtige snapshots hielpen mij de dagelijkse realiteit insijpelen en bieden tegelijk even de ruimte om te reflecteren over de composities die je net hebt gehoord.'

Gebruikt u artificiële intelligentie?

Richter: 'Nee. Mijn creatief werk probeert op een zo direct mogelijke manier te ervaren hoe de ander de wereld ervaart en begrijpt. Die menselijke dialoog vind ik cruciaal in de samenleving en werkt best een-op-een. Er is een reden waarom tieners mixtapes maken voor elkaar. Ze onthullen ermee wat ze diep vanbinnen voelen, maar dan zonder iets te moeten zeggen. Het is echte communicatie tussen echte mensen. AI focust op productiviteit en is een puur wetenschappelijke blik op cultuur, een statistische samenvatting die niets te maken heeft met creativiteit. Al claimt Spotify dat het je helpt om persoonlijke mixtapes samen te stellen, ze zullen vermoedelijk erg saai zijn en meer van hetzelfde voorstellen, zoals de echokamers op de sociale media.'

Wat doet u om echokamers te vermijden?

Richter: 'Ik gebruik geen sociale media. Op de keper beschouwd zijn socialemediaplatformen reclamebedrijven met ons als product. Omdat ze ons aan adverteerders uitleveren, kunnen we maar beter voorzichtig zijn met al die nieuwe technologieën. Ze zijn niet slecht op zich, ze zijn gewoon nieuw. Als samenleving is het altijd beter om eerst zelf te bepalen hoe je met elkaar wil communiceren. Persoonlijk laat ik me liever leiden door poëzie, zoals je kan merken op ‘In a Landscape’.'

'Ik ben een bewonderaar van Peter Redgrove, een dichter die begon als bioloog, maar ook interesse had in de psychologie van Jung. Hij wist de geest van de kunstenaar te verzoenen met die van de wetenschapper. Dat inspireerde me om mijn soms wat somber klinkende album hoopvol af te sluiten. Maar ook de romantici zijn nooit ver weg. ‘The poetry of earth is never dead’, schreef John Keats al in 1816. ‘Late and Soon’ mijmert dan weer weg over een sonnet van William Wordsworth uit 1802, over de vervreemding die gepaard ging met de industrialisering en de opkomst van de machine. Je zou haast denken dat hij het over de sociale media heeft.'

‘In a Landscape’ is uit via Universal. Het concert op 30 november in Bozar is uitverkocht.