Waarom Griekse tragedies nooit de kans krijgen om te verstoffen

Pompende beats weergalmen woensdag 1 mei op De Kalandeberg in Gent, rond 9.30 uur. Een trio in witte gewaden en dito geschminkt gezicht danst een choreografie, omringd door nog meer in wit gehulde toeschouwers met lauwerkransen in het haar. Het is geen uit de hand gelopen studentenfeestje, wel een tussenstop bij de theatrale openingsparade van het All Greeks Festival van NTGent. Tot 23 juni zullen ’s ochtends vroeg bijna dagelijks hedendaagse adaptaties van één van de 32 overgeleverde Griekse tragedies worden opgevoerd in openlucht in Gent. Gevestigde namen zoals tg Stan, BERLIN en Stefan Hertmans tekenen present naast jong talent en lokale verenigingen. 

‘Het was altijd al mijn droom om een Grieks theaterfestival te organiseren’, zegt Milo Rau, die met deze megalomane seizoensafsluiter afscheid neemt als artistiek directeur van NTGent. ‘Het idee rijpte toen ik op een ochtend een groep acteurs Shakespeare zag spelen in een park in Parijs. Met een frisse, net ontwaakte geest begreep ik voor het eerst echt waar dat stuk over ging. Waarom bewaren we theater voor 's avonds in de schouwburg, als we moe zijn van een lange werkdag? Is het niet logischer de ochtend te reserveren voor kunst en daarna pas te gaan werken?’ 

Wie de proef op de som wil nemen: de gratis performances beginnen soms al vanaf 5.30 uur en zijn voor iedereen toegankelijk, zonder reservatie. Elke week verhuist het stadsfestival naar een andere Gentse wijk, van Sint-Pieters over de Guislainsite tot Ledeberg.

Meer nog dan een artistiek festijn wordt All Greeks een maatschappelijk experiment, hoopt Rau. Hij wil het publieke debat aanwakkeren en de stedelingen dichter bij elkaar brengen. Op het programma staan ook panelgesprekken, optochten en speeches over onder meer Gents erfgoed, (waan)zin en de democratie. Afsluiten doet het festival met een dionysisch slotfeest in de Blaarmeersen, dat in één moeite mee het debat opent over de ‘probleemjongeren’ die daar niet meer welkom zijn.

Democratie voor dummies

Met die insteek blijft Rau trouw aan hoe de Grieken hun theaterfestivals 2.500 jaar geleden invulden, aldus professor Griekse literatuur Kristoffel Demoen (UGent). ‘De Griekse tragedies - strikt genomen Atheense tragedies - kennen hun oorsprong in de Dionysosfeesten, een zevendaags stadsfestival dat in de 5de eeuw voor Christus in Athene ontstond. Tijdens dat festival vond een theaterwedstrijd plaats. De stad selecteerde drie theaterauteurs die, verspreid over drie dagen, elk vier theaterstukken mochten brengen: een tragedietrilogie en een saterspel. Het doel was de inwoners van de polis, de stad, te doen nadenken over maatschappelijke vraagstukken die op dat moment relevant waren.’

Dat theater nauw met het stadsbeleid verweven was, blijkt uit het budget dat Athene ervoor uittrok. ‘Van de kostuums en het decor over de acteurs tot het koor: elk productioneel aspect werd via een speciale belasting gesponsord door de polis. Later zijn indicaties gevonden van een soort subsidiesysteem voor wie geen inkomkaartje kon betalen. Het lijkt erop dat Athene zo veel mogelijk mensen naar dat theater wilde krijgen. Tegelijk vond tijdens het Dionysosfestival een volksvergadering plaats, vergelijkbaar met ons parlement. Ook dat wijst op de verwevenheid tussen theater en maatschappelijk debat. Het is niet te vergelijken met hoe we vandaag naar toneel in een schouwburg gaan kijken.’

Van alle tragedies uit die korte periode van zestig à zeventig jaar Dionysosfeesten zijn er maar 32 volledig bewaard. Ze komen allemaal van drie tragedieschrijvers: Aischylos, Sofokles en Euripides. Omdat ze toen als de crème de la crème werden beschouwd, werd hun werk regelmatig overgeschreven. Zo bleven ze gevrijwaard van onder meer de bibliotheekbranden waarin andere werken verloren gingen. De auteurs baseerden zich voor hun tragedies op bestaande mythes, onder meer over de oorlog tussen de Trojanen en de Grieken en de daaruit voortvloeiende familiedrama’s. Dat gaat van moeders die hun kinderen vermoorden uit wraak voor overspel (Medea) tot vaders die hun dochter opofferen in ruil voor betere slaagkansen in de oorlog (Agamemnon).

Aan die tijdloze verhalen voegden de tragedieschrijvers een laag toe die bij het toenmalige politieke klimaat paste. Classicus en auteur Patrick De Rynck geeft ‘De smekelingen’ van Aischylos als voorbeeld. ‘Het was een bekende mythe over jonge vrouwen uit Noord-Afrika die in de stad Argos aankomen en vragen of ze er mogen blijven wonen. In Aischylos’ versie antwoordt de toenmalige koning dat hij dat eerst aan zijn bevolking moet voorleggen. Via zijn tragedie legt Aischylos zo aan toeschouwers het basisprincipe van de Griekse democratie uit, die in die periode tot bloei kwam.’

Tijdloze levensvragen

Een eeuwenoude mythe actualiseren om maatschappelijke kwesties aan te kaarten, zoals Aischylos, Sofokles en Euripides in de 5de eeuw voor Christus deden, is wat theatermakers nog altijd doen. Sinds de 20ste eeuw halen ze regelmatig de mosterd bij dit Griekse trio, vermoedelijk met een extra boost dankzij Sigmund Freuds theorie over het oedipuscomplex.

Milo Raus recentste ‘Medea’s kinderen’, waarvan een aangepaste tekstlezing op All Greeks te zien is, vertaalde Euripides’ ‘Medea’ over kindermoord naar een hedendaags familiedrama. Vorig theaterseizoen sloot hij af met ‘Antigone in de Amazone’, dat een link legt tussen klimaatactivisme en de klassieker van Sofokles.

‘Het voordeel aan Griekse tragedies is dat ze kort en eenvoudig zijn. Je kan het basisverhaal in één zin samenvatten. Die eenvoud combineren ze met scherpe, rijke taal die prachtig klinkt’, zegt Rau.  Maar wat hem het meest fascineert in de dramatische verhalen over wraak, jaloezie, macht en oorlog, zijn de tijdloze ethische levensvragen die ze oproepen.

‘De Griekse beschaving, met haar geloof in meerdere goden, staat mijlenver van de onze. Maar de mensen stelden toen al de existentiële vragen waarmee we vandaag nog worstelen', zegt hij. 'Het inzicht dat we onze natuur beschadigen om als mens te kunnen voortbestaan, vinden we al in Griekse tragedies terug. We hebben nog altijd geen oplossing gevonden. We blijven ook zoekende naar hoe we kunnen omgaan met de dood of met grote emoties als liefde en eenzaamheid.’

Ook bij een jongere generatie theatermakers spreken de 32 verhalen nog tot de verbeelding. Pleun van Engelen, in 2021 afgestudeerd aan de dramaopleiding van LUCA School of Arts, beet zich al drie keer vast in een Grieks treurspel om een voorstelling te creëren. In Gent herneemt ze ‘I went to Troy and all I got was another Greek tragedy’.

‘Het stuk vertrekt van Andromache, een Trojaanse vrouw die als oorlogsbuit wordt meegenomen naar Griekenland’, zegt Van Engelen. ‘Twee vijanden worden zo gedwongen samen te leven. Ik zag een parallel met een thema waarmee ik op dat moment worstelde, in volle coronacrisis en met Donald Trump aan de macht. Wat is dé waarheid in tijden van fake news? En hoe is het om samen te leven met iemand die daar een andere visie over heeft? Door die vragen in het theater te stellen - per definitie een ‘fake’ setting - komt er een metalaag bovenop.’

De Griekse tragedies lenen zich volgens Van Engelen uitstekend om persoonlijke besognes te koppelen aan een eeuwenoud verhaal en erover te reflecteren. Eerder zag ze in Achilles’ twijfels om te kappen met de Trojaanse oorlog al een parallel met haar eigen toenmalige existentiële vragen, waar ze de voorstelling ‘Liefs, Achilles’ over maakte. Onder de serieuze laag probeert ze altijd humor te stoppen. ‘Griekse tragedies associëren we met veel drama en zwaarte. Als tegenwicht zoek ik naar de lach. Niet alleen om het toegankelijk te houden, ik ben ervan overtuigd dat via humor een boodschap nog harder kan binnenkomen.’ 

Empathie met de vijand

Stellen dat de Griekse tragedie terug is van weggeweest, klopt niet. Elk seizoen zijn er overal te lande Medea’s, Agamemnons of Antigone’s - de top drie van populairste verhalen, volgens De Rynck - die schouwburgen doen vollopen. Al valt op dat ze dit theaterseizoen wel heel aanwezig zijn. De Munt trapte het operaseizoen af met ‘Kassandra’, bij NTGent speelde in januari Luanda Casella’s ‘Elektra Unbound’ en in het Antwerpse Toneelhuis ging ‘Klytaimnestra’ van STAN en Olympique Dramatique half april gelijktijdig in première met Milo Rau’s ‘Medea’s kinderen’.

Internationaal valt hetzelfde op, zegt De Rynck. ‘Als je naar de westerse theaterzalen in Europa en Amerika kijkt, worden zes van de zeven stukken van Aischylos geregeld opnieuw gespeeld. Vaak heeft dat met de actualiteit te maken, die het urgenter maakt bepaalde tragedies te brengen. ‘De smekelingen’ werd vroeger zelden opgevoerd, maar sinds de migratiecrisis komt de tragedie opnieuw op de voorgrond. Het verhaal van Oedipus begint met de uitbraak van een epidemie. En Kassandra, de profetes wier voorspellingen door niemand werden geloofd, kan makkelijk worden gelinkt aan een klimaatwetenschapper die in het ijle staat te roepen.’

Een bijzonder voorbeeld dat vandaag erg dichtbij komt, is 'De Perzen', over de oorlog tussen de Perzen en de Grieken. ‘Het is een van de oudste tragedies van Aischylos', zegt Demoen. 'Heel vernieuwend is dat de auteur het schrijft vanuit het perspectief van de vijand: het Perzische hof. Je moet je voorstellen dat dit aan duizenden Griekse toeschouwers in Athene werd getoond, die gevraagd worden zich in te leven in het hoofd van degenen die ze het meest haten. De theaterauteur lijkt het begrip ‘empathie’ daar al te introduceren.’

Het illustreert wat we ook nu nog uit zo’n Griekse tragedie kunnen halen, vervolgt Demoen. ‘Aischylos laat verschillende perspectieven zien, zonder een moreel oordeel te vellen of een oplossing aan te reiken. Zo stimuleert hij het publiek om zelf te reflecteren.’ Het is dan ook geen toeval dat Chokri Ben Chikha met deze tragedie aan de slag gaat om het hedendaagse conflict tussen Israël en Palestina te belichten. Zijn versie van ‘De Perzen’, waarvan al een voorsmaakje te zien is op het Gentse stadsfestival, gaat eind juni in première. 

Grote emoties

Ook voor Khadija El Kharraz Alami draait het bewerken van oude theaterteksten om het blootleggen van een ander perspectief. Zes jaar geleden won ze met haar solovoorstelling ‘Nu ben ik Medea’ de Jongtheaterprijs op Theater Aan Zee in Oostende. Voor All Greeks gaat ze aan de slag met 'Hekabe', Euripides’ verhaal over een Trojaanse koningin die na de oorlog alleen achterblijft, in een geruïneerde stad waar haar man en kinderen werden vermoord.

‘Bij de Griekse tragedies rond oorlog speelt wraak een grote rol. Geweld wordt met nog meer bloedvergieten beantwoord. In mijn installatieperformance, die tot stand kwam na gesprekken met mensen die in het Psychiatrisch Centrum Dr. Guislain verblijven, poneer ik de vraag: wat als we rouw, en de tijd en ruimte die we daarvoor nemen, inzetten als een vorm van wraak? Het wordt een ritueel waarbij de grote emoties die bij verlies komen kijken - verdriet, woede, wanhoop, liefde, troost - een plek krijgen.’

In onze westerse, individualistische samenleving gaan we nogal snel voorbij aan die gevoelens, vindt El Kharraz Alami. ‘We hebben het geluk in een veilig deel van de wereld te wonen, waardoor we makkelijk wegkijken van die emoties. Maar in veel gebieden hebben ze die luxe niet. Kijk maar naar de gruwelijke scènes in Gaza vandaag. De Griekse tragedies geven ruimte aan die emoties. Met mijn performance wil ik hetzelfde doen, en tegelijk een voorstel formuleren voor een ander perspectief. In de hoop dat het inzichten oplevert over de tijd waarin we leven.’

Dat de basis een Griekse tragedie is, doet er voor de theatermaakster niet echt toe. ‘Ik laat me net zo goed inspireren door Indiase mythes, Arabische songteksten en Shakespeare. Die dramatische pathos vind je in veel culturen en tradities terug. Het is ergens grappig dat we de Grieken graag tot onze westerse canon rekenen. Ze leunen tegelijk erg aan bij de oosterse spiritualiteit, met haar focus op goden, natuurkrachten en metamorfoses.’

Dat zo’n canon van 32 tragedies relatief is, beaamt De Rynck. 'Aischylos, Sofokles en Euripides waren vermoedelijk de beste tragedieschrijvers van hun tijd, maar dat zeggen we onder voorbehoud. We weten niet op basis van welke kwaliteitsnormen de Grieken hen prezen. Hun oeuvre beslaat ongeveer 3 procent van het aantal tragedies dat tijdens de Dionysosfeesten werd opgevoerd. Wie weet hoeveel andere fantastische schrijvers waren er nog. Dat we hen nooit zullen kennen, is een tragedie op zich.'

All Greeks Festival loopt tot 23 juni in Gent. ntgent.be