‘Overal in ons lichaam zitten toxische roetdeeltjes'

Op de kelderverdieping van het Biomedisch Onderzoeksinstituut in Diepenbeek tuurt Hannelore Bové (28) door een Zeiss-microscoop naar enkele druppels urine van een jongen uit Brussel. Ze projecteert de resultaten op haar scherm. Op het eerste gezicht verschijnt een monotoon zwart rechthoekig vlak. Maar Bové wijst ons op een klein wit puntje, als een eenzame ster aan een donkere hemel. ‘Hier, dat is er één.’

Het stipje is een oplichtend roetdeeltje dat ronddrijft in de urine. Iets lager zien we nog zo’n stipje. Bové gaat er met haar vinger langs en ontdekt dat het een stofje op de monitor is. ‘Mijn oog is na al die tijd geoefend’, lacht ze. ‘En gelukkig hebben we intussen goede software die ons helpt bij het werk.’

Eén klein puntje in zo’n groot zwart vlak. Dat lijkt mee te vallen. Maar Bové zet de zaken meteen in perspectief. Het vlak komt overeen met 10 tot de min vijftiende liter, ofwel 0,00000000000001 liter. ‘De concentratie aan roetdeeltjes ligt bij de Brusselse jongen 178 procent hoger dan bij leeftijdsgenootjes die opgroeiden in Limburg’, zegt ze.

Beloftevolle onderzoeker

Het is voor die puntjes op dat vlak dat het Amerikaanse magazine Forbes Bové deze week opnam in de lijst van beloftevolste Europese onderzoekers van het jaar. Bové studeerde biomedische wetenschappen aan de Universiteit Hasselt met een specialisatie in bio-elektronica en nanotechnologie.

Voor haar doctoraat wilde ze onderzoeken wat het effect van roetdeeltjes op de longen is, maar tot haar verbazing bestond er geen betrouwbare manier om de interne blootstelling aan roet te meten. ‘Onder een microscoop kon je wel zwarte deeltjes herkennen, maar die konden zoveel meer zijn dan roet. En de kleinste roetdeeltjes waren sowieso onzichtbaar.’

De Limburgse wijst op een groot en langwerpig wit toestel op tafel. Het is via stofzuigerachtige buizen verbonden met haar microscoop. ‘Het is een speciale laser die snelle en korte lichtflitsen door onze microscoop stuurt’, zegt ze. ‘Wij ontdekten dat die laserstralen de roetdeeltjes doen oplichten als gloeilampjes. Dat was een enorme doorbraak. Voor het eerst konden we die deeltjes echt waarnemen en tellen, bijvoorbeeld in het bloed en de urine.’

Tot dan toe bestond grote onzekerheid over het effect van roetdeeltjes. Dat ze schade veroorzaakten in de longen, was algemeen bekend. Maar er was discussie over wat in de rest van het lichaam gebeurde. Sommige wetenschappers hielden het bij indirecte effecten door de ontsteking in de longen, anderen vermoedden dat de roetdeeltjes zich ook in de rest van het lichaam verspreidden.

Uit onderzoek van Bové bij een driehonderdtal Limburgse kinderen bleek onomstotelijk bewezen dat die laatsten het bij het rechte eind hadden: er werden deeltjes ontdekt in het bloed en de urine. ‘En als het in de urine terechtkomt, betekent dit dat de deeltjes het hele lichaam doorkruist hebben, en dus overal kunnen belanden.’

Twintig minuten

Roetdeeltjes bestaan uit een kern van koolstof waaraan zich gemakkelijk schadelijke stoffen zoals benzeenen metalen vastzetten. Medisch zijn er steeds meer aanwijzingen dat zulke kleine toxische deeltjes een grote rol spelen bij hart- en vaatziekten, en bij hersenaandoeningen waaronder dementie.

Fijnstof, waarvan roetdeeltjes een belangrijk onderdeel zijn, wordt beschouwd als een van de belangrijkste tien risicofactoren voor vroegtijdig overlijden, wereldwijd goed voor 4,2 miljoen sterftegevallen per jaar. De roetdeeltjes ontstaan door onvolledige verbranding in onder meer dieselmotoren of in houtkachels. Ondanks een serieuze daling van de uitstoot de jongste jaren blijft België een van de slechtere leerlingen in de Europese klas.

‘We hebben nu wel een techniek ontwikkeld om de roetdeeltjes op te sporen in het lichaam, maar in het onderzoek naar de concrete schadelijke gevolgen staan we nog niet erg ver’, zegt Bové. ‘Zo is nog niet bewezen of ze ook kankerverwekkend kunnen zijn. Pas als er officiële wetenschappelijke bewijzen zijn, zal de politieke wereld verdere stappen nemen in de strijd tegen luchtvervuiling. Pas dan zal blijken of de Europese normen voor fijnstof niet te laks zijn. Of zal de overheid beseffen dat je nieuwe scholen ver genoeg van drukke wegen moet bouwen.’

Gericht op placenta 

Bové en haar collega’s richten zich in hun verdere onderzoek op de placenta van zwangere vrouwen. Ze willen nagaan in welke mate embryo’s al worden vervuild, afhankelijk van de woonplaats, de levensstijl en het verplaatsingsgedrag van de moeder. ‘Hiervoor volgen we nu bijna 2000 kinderen op vanaf de geboorte in een onderzoeksproject van professor Tim Nawrot.’ Tegelijk wordt het team overstelpt met aanvragen van collega’s uit onder meer Brazilië, de Verenigde Staten en Frankrijk die haar techniek willen toepassen.

‘Met ons huidige toestel duurt het twintig minuten om een staal te onderzoeken. We willen een nieuwe lasermicroscoop bouwen die het hele proces automatiseert dat we er een honderdtal op een dag kunnen doen.’ Het is Bové’s ambitie om Limburg uit te bouwen tot een kenniscentrum voor roetdeeltjes in het lichaam. ‘De nominatie door Forbes sterkt me in die ambitie.’

Op termijn zit er misschien ook een concrete toepassing in voor bedrijven. ‘Ik denk aan preventie-onderzoek bij buschauffeurs of brandweermannen. Daarom vind ik het zo interessant om in die Forbes-lijst te staan. Er is ook een categorie voor jonge ondernemers, wat interessante contacten kan opleveren. Wie weet komt hier nog een bloeiende spin-off uit voort.’