Bij de Belgische IS-strijders in Syrië: 'Deze gevangenis is een tikkende tijdbom'

Wat moet België doen met zijn IS-strijders in Syrië? Volgens OCAD zitten 26 Belgen vast in kampen en gevangenissen verspreid over het noordoosten van het land. Een van die plekken is de beruchte al-Sinaagevangenis in al-Hasakah, waar naar schatting 5.000 IS-strijders hun dagen uitzitten. Dat gebied wordt gecontroleerd door de SDF-militie, maar de situatie is broos.

De kampen puilen uit, slapende IS-cellen roeren zich en Syrië blijft een lappendeken van verdeeldheid. Na de recente val van het regime-Assad heeft de rebellengroepering Hayat Tahrir al-Sham (HTS) grote delen van het land in handen. Zeker dertig Belgische Syriëstrijders lopen er vrij rond, terwijl vijf à tien actief de wapens opnemen. De dreiging groeit: wat als nog IS-gevangenen weten te ontsnappen? De Tijd sprak met Yassin Zahri (32) uit Schaarbeek, een van de Belgische IS-strijders, op een steenworp van de al-Sinaagevangenis.

Toenemende agressie

Het is de eerste keer in zes jaar dat Zahri de hoge muren van de zwaarbewaakte gevangenis verlaat. Zodra hij de krappe kamer binnenkomt, ontspoort het gesprek vrijwel meteen. Hij schuifelt op plastic slippers, zijn oranje gevangenisplunje hangt los om zijn schouders. Zonder de mannen een blik te gunnen, kijkt hij meteen naar de vrouw in de kamer - ongesluierd, met een notitieboekje in de hand. ‘Oh nee’, mompelt hij. Zijn gezicht vertrekt van ergernis. Zelfs een standaardbegroeting - ‘Salam Aleikum’ - lokt geen reactie uit. Een tweede poging, en weer niets. Geen antwoord geven is in de Arabische cultuur een oordeel: jij bent een 'kefir', een ongelovige. 

Hij draait zijn hoofd weg, maar blijft herhalen: ‘Astaghfirullah’ - 'Ik vraag Allah om vergiffenis.' Steeds opnieuw, als een mantra. Pas na een introductie in het Frans kalmeert hij enigszins, al blijft zijn irritatie voelbaar. Over zijn tijd bij IS blijft hij onverbiddelijk zwijgen. ‘Daar heb ik niets over te zeggen.’

Zahri wil uitsluitend spreken over de omstandigheden in de gevangenis. ‘In 2018 ben ik opgepakt en belandde ik in de al-Sinaagevangenis’, begint hij, zijn zinnen doorspekt met Frans en Arabische woorden. ‘Er zijn twee afdelingen: de geheime dienst en het panorama. Daar hebben we een toilet en een badkamer.’ 

Als hij ineens over zijn celgenoten begint, verandert zijn toon. Zijn stem zwelt aan. ‘Waarom ben ik nog altijd hier?’, roept hij. ‘Jij moet zwijgen’, beveelt hij. ‘Ik ben hier al zes jaar, en er zijn al zes Belgen gestorven in de cel.’ De agressie in zijn woorden neemt toe. ‘Abu Zakaria is dood. Hij is dood! Jullie zijn allemaal leugenaars. We hebben al meermaals aan ngo’s gevraagd om zijn lichaam naar België te brengen, maar daar wordt geen gehoor aan gegeven.’ Wie Abu Zakaria precies is, blijft onduidelijk. Ook daar wil hij niet verder over uitweiden. 

Juridisch niemandsland

Zahri’s frustraties leggen een breder probleem bloot. Hoewel hij in mei 2016 bij verstek in Brussel werd veroordeeld tot vijf jaar cel, zit hij nog altijd vast in Syrië, zonder zicht op repatriëring. Voor hem voelt het alsof hij in een juridisch niemandsland verkeert. Het sterven van celgenoten voor zijn ogen voedt die haat jegens België alleen maar. ‘Ik hoef niet met journalisten te praten. Waar is de overheid? In al die tijd heb ik met niemand van de Belgische staatsveiligheid gesproken.’

Ondertussen radicaliseren gevangenen als Zahri verder. De Belgische overheid blijft al vijf jaar afzijdig, ondanks het recente advies van OCAD. Volgens directeur Gert Vercauteren biedt een gecontroleerde terugkeer de beste kans op toezicht en opvolging. 

Geen enkel Europees land heeft stappen ondernomen om hun IS-strijders actief te repatriëren. Ze zitten gevangen zonder enige duidelijkheid of toegang tot informatie - een basisrecht dat de Belgische staat voor elke onderdaan zegt te garanderen. In de overvolle gevangenis blijft de ideologie van IS voortleven, een voortdurende dreiging die bij Zahri onmiskenbaar zichtbaar is.

Prins van IS

Tot 2013 woonde Zahri in Schaarbeek, maar op 2 november van dat jaar reisde hij via Turkije naar de Syrische grensstad Atmeh. Hij werd gerekruteerd door het Zerkani-netwerk, een Brusselse groepering onder leiding van Khalid Zerkani, die in 2016 werd veroordeeld tot 15 jaar cel. 

Dat netwerk fungeerde jarenlang als een van de belangrijkste springplanken naar het kalifaat. Naast Zahri omvatte het onder anderen Abdelhamid Abaaoud, de vermoedelijke leider van de aanslagen in Parijs op 13 november 2015, en Najim Laachraoui, een van de zelfmoordterroristen bij de aanslagen in Brussel op 22 maart 2016. 

Volgens een SDF-medewerker behoort Zahri tot de hogere rangen van IS en wordt hij omschreven als al-Emir, een prins binnen de organisatie. Naar verluidt had hij nauwe banden met IS-leiders in Mosoel. Die Noord-Iraakse stad was het ideologische en militaire centrum van IS, van waaruit de groep met harde hand grote delen van Irak en Syrië regeerde.

Tegelijk lijkt Zahri onwetend over de chaos buiten de gevangenismuren. Hij weet niet dat de situatie in Syrië volledig is veranderd, dat het regime-Assad is gevallen en dat HTS-leider Ahmed al-Sharaa - beter bekend onder zijn strijdnaam Abu Mohammed al-Jolani - nu de touwtjes in handen heeft. Zijn wereld blijft beperkt tot de muren van zijn cel, maar zijn vijandbeeld wordt er alleen maar scherper door. 

Gevangenisuitbraak

In de aanhoudende chaos die Syrië teistert is het een risico de Syriëstrijders niet terug te halen. De gevangenisuitbraak van januari 2022 illustreert dat: zo’n 200 IS-strijders ontsnapten toen uit de al-Sinaagevangenis. Het duurde negen dagen voordat de SDF de situatie onder controle kreeg. Tijdens de gevechten kwamen 346 IS-strijders en 154 SDF-leden om het leven. 

Firaz Abdy Samad, een vader van zes kinderen, maakte het geweld van dichtbij mee in de zwaar getroffen wijk al-Owairan. Zijn huis kijkt uit op de gevangenis. 'Ik moest me drie dagen schuilhouden in mijn huis. Wij zijn de eersten die door IS worden getroffen.'

Zijn kritiek op Europese landen is vernietigend, want een ander gevaar schuilt in de slapende IS-cellen die sinds de val van Assad opnieuw actief zijn. 'Niet alleen ik, iedereen hier zegt het: haal verdomme je strijders weg. Wat als die slapende cellen een aanval plegen en gevangenen proberen te ontsnappen. Dan wordt dit een wereldwijd probleem. Doe iets voor het te laat is.'

'De kans dat ze weer uitbreken is groot', zegt de 70-jarige Suriya Hamada, haar gezicht getekend door jaren van angst en onzekerheid. ‘'Jullie hadden die strijders gisteren al moeten ophalen. Ze terughalen hoort bij de oplossing hier in Syrië. Die gevangenis is een tikkende tijdbom, die elk moment kan ontploffen. Morgen kan te laat zijn.'