Belgische architect tekent mee aan blauwdruk voor Palestijnse staat: 'Je moet de hevigste tegenstand begrijpen'

Dat de invloedrijke Amerikaanse denktank RAND Corporation donderdag een blauwdruk voor de wederopbouw van Gaza kon publiceren, is het resultaat van onderzoek dat al een halfjaar voor de verwoestende oorlog in gang was gezet. Toen de aanval van Hamas op Israël op 7 oktober 2023 begon, waren twee RAND-experts nog maar een paar uur met het vliegtuig vertrokken uit Tel Aviv. Ze hadden enkele dagen studiewerk gedaan in Jeruzalem en Ramallah om discreet de contouren uit te tekenen voor een werkbare Palestijnse staat. Hoe zou die er moeten uitzien?

Ze werden vergezeld van een stedenbouwkundige van ORG Permanent Modernity, het ontwerpbureau dat Alexander D'Hooghe oprichtte. De Belgische architect - in Vlaanderen bekend als de redder van Oosterweel en de man achter de doorstart van het shoppingcentrum Uplace als de werk-winkelwijk Broeklin - was maanden eerder benaderd door RAND om mee te werken aan de denkoefening voor een Palestijnse staat. Hij zou het team op een volgende reis vergezellen. Maar die kwam er niet meer.

In 2005 had RAND al eens zo'n plan getekend: The Arc, genoemd naar een aan te leggen spoorverbinding tussen de Westelijke Jordaanoever en Gaza. Naast een luchthaven zouden ook wegen, scholen, woningen en glasvezelnetwerken worden gebouwd. De krant The New York Times omschreef The Arc destijds als 'een blik op een verzoenend land, na decennia van conflicten, bezetting en terrorisme'.

RAND was niet aan zijn proefstuk toe. Achter de schermen bepaalt de denktank al decennia mee de richting van het Amerikaanse beleid. Hij speelde een sleutelrol in de strategie van nucleaire afschrikking tijdens de Koude Oorlog en werkte mee aan programma's rond ruimtevaart en technologie.

Met The Arc had RAND een van de meest visionaire plannen ooit voor een toekomstige Palestijnse staat getekend. Maar nog voordat de inkt goed en wel droog was, botste het ambitieuze idee met een harde politieke realiteit. Kort na de publicatie greep Hamas, de Palestijnse militante organisatie, de macht in Gaza. Het geweld flakkerde opnieuw op en The Arc verdween onuitgevoerd diep in een lade. Toch raakte het plan nooit helemaal in de vergetelheid.

Begin 2023 klopten enkele vooraanstaande Palestijnse families op de deur van RAND. Ze waren bereid te investeren om het project nieuw leven in te blazen. Een van die initiatiefnemers was Samer Khoury, een invloedrijke Palestijnse vastgoedmagnaat. Hij zou tijdens een van de vergaderingen in oktober 2023 in Ramallah verklaren: ‘Ik wil gewoon mijn land terug.'

Uit de loopgraven

Om een nieuwe versie van The Arc te schrijven kwam RAND bij het team van D'Hooghe uit. ‘We zijn stedenbouwkundigen met een diplomatiek gen', zegt hij in het kantoor van ORG in Brussel. 'Dit is bewust geen overheidsplan. Wat wij kunnen doen, is tonen dat er iets anders mogelijk is dan wat er nu is. Ik ben er heilig van overtuigd dat dat belangrijk is, zeker in de duisterste tijden. Je verbeeldt een toekomst die er beter kan uitzien. Dat haalt mensen uit de loopgraven. Het is niet zeker dat het lukt, maar waarom zou je niet proberen? Zonder plan heb je niet eens die horizon.'

Met een team van een tiental medewerkers - 'met ook Israeli's, Palestijnen en Belgen' - ging D'Hooghe aan de slag. Er werden gesprekken opgestart, contacten gelegd, partners ter plaatse gezocht. En toen kwam 7 oktober 2023. Die vroege ochtend, amper een paar uur nadat het team van ORG uit Jeruzalem vertrokken was, voerde Hamas een bloedige aanval uit op Israël.

Meer dan 1.200 Israeli's kwamen om, 250 mensen werden ontvoerd. Israël sloeg hard terug. In de daaropvolgende oorlog werden in Gaza meer dan 46.000 doden geteld - volgens rapporten van de Verenigde Naties meer dan de helft vrouwen en kinderen. 90 procent van de 2,2 miljoen Gazanen raakte ontheemd en grote delen van de infrastructuur in het gebied werden verwoest.

'Het zijn zeer donkere dagen', mailde D'Hooghe drie dagen na de Hamas-aanval. 'Maar we willen niets opgeven, en al zeker de hoop niet.'

Praktisch draaiboek

Vrij snel na de eerste shock kwamen alle partners overeen om door te gaan met het project. Uit het stof van de Tweede Wereldoorlog waren toch ook Berlijn en Dresden, Hiroshima en Nagasaki verrezen? Er kwam gewoon een dringende opdracht bij: een praktisch draaiboek schrijven voor hoe het gebombardeerde Gaza, een gebied iets groter dan het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, kan worden heropgebouwd zodra de oorlog stopt.

Na bijna twee jaar werken kwam in januari een eerste rapport. 'De eerste stap gaat onvermijdelijk over veiligheid en bestuur. Die moet je kunnen garanderen', zegt D'Hooghe. Niemand gaat immers geld pompen in de opbouw van een Palestijnse staat als die investeringen later weer vernield worden.

Dat vraagt een multinationale veiligheidsmacht, een overgangsregering en een nationaal verzoeningsproces, beschrijft RAND. Twee belangrijke uitgangspunten zijn dat er een Palestijnse staat komt - de zogenaamde tweestatenoplossing - en dat Hamas uit beeld is, want met die organisatie is geen duurzame vrede mogelijk, zo klinkt het. Israël zal dat ook niet toestaan.

Na die stap start het denkwerk voor de eigenlijke klus: het opbouwen van het land. 'Voor dat deel kwamen wij in beeld', zegt D'Hooghe. Hoe kan Gaza opnieuw een leefbare plek worden? Wat is vervolgens nodig om van een Palestijnse staat een succes te maken? Energievoorziening, wegen, huizen, scholen, een lucht- en zeehaven, een economie met bedrijven. 'Zodra dat duidelijk is, kan je heel concreet projecten toewijzen. Op die plaats kan een gascentrale komen, daar een zonnepanelenpark, daar een landbouwbedrijf.'

Fijnmazig proces

De blauwdruk die RAND donderdag publiceerde, is er een voor de urgentste stap: de wederopbouw van Gaza. De schade in het gebied is ongezien: 70 procent van de huizen is verwoest of beschadigd. Alleen al om het puin te ruimen hebben 100 vrachtwagens 15 jaar werk, een proces dat nog wordt bemoeilijkt doordat tussen de brokstukken nog menselijke resten en duizenden explosieven liggen.

In het tempo waarin tussen 2014 en 2021 in Gaza huizen werden gebouwd, zou een heropbouw 80 jaar in beslag nemen. Maar zelfs als het met hulp van buitenaf sneller kan, zijn gedurende vele jaren tijdelijke verblijven nodig om mensen te huisvesten. Hoe begin je aan zoiets?

'De ervaring leert dat mensen graag zo snel mogelijk terug willen naar waar ze woonden. Dat is een belangrijk uitgangspunt', zegt D'Hooghe. Iedereen samenduwen in een tentenkamp ver weg is daarom het slechtste plan. 'Het is simpel: zet mensen in ondraaglijke omstandigheden en ze zullen revolteren. Het gaat niet alleen over beton, je bouwt ook een sociaal weefsel.'

Het alternatief voor een gigantisch vluchtelingenkamp is een organisatorisch titanenwerk. Op zijn laptop toont D'Hooghe een beeld van een wijk. Naast twee centrale boulevards is de helft van de gebouwen vernield. 'Je moet plannen: hoe gaat die wijk er straks uitzien? Waar komt een park? Daar ga je niet bouwen, dus kan je er tenten zetten. Welke gebouwen trek je dan het eerst op? Zodra die er zijn, haal je tenten weg en schuif je op. Waar ga je daarna bouwen? Dat proces stippel je heel fijnmazig uit, stap voor stap en op honderden plaatsen tegelijk.'

Investeringscatalogus

De praktische wederopbouw moet vervolgens in het grotere plaatje passen: wat is eigenlijk nodig voor een goed werkend land? Daarvoor komt RAND straks met een masterplan en schakelt het team van D'Hooghe nog een versnelling hoger.

‘Dat wordt een geïntegreerde visie voor het hele gebied, Gaza en de Westelijke Jordaanoever. Het gaat over de hoofdlijnen', legt D'Hooghe uit. 'Daarna komt de implementatie. Het is de bedoeling dat het masterplan vervolgens een enorme investeringscatalogus wordt. Als je weet dat je in een bepaald gebied energievoorziening nodig hebt, is de vraag dan: wordt het een gascentrale of een zonnepanelenpark, waar komt die het best en wie is bereid ervoor te betalen?'

Die catalogus moet een lijst van honderden projecten bevatten. Voor elk daarvan zal ORG precies in kaart brengen wat op het terrein mogelijk is, niet alleen technisch. 'Je moet kunnen inschatten welk project op protest zal stuiten en welk project steun gaat krijgen', zegt D'Hooghe. Hoe meer je de risico's voor de investeerder kan beperken, hoe groter de kans dat je snel uit de startblokken kan schieten.

'Uiteraard gaat het over de Palestijnen zelf. Wat willen zij? Maar je moet ook kijken naar de buurlanden en naar wat Israël zal toelaten. En naar de internationale gemeenschap, die er geld in zal stoppen', vervolgt D'Hooghe. Dat betekent ook dat de heikele kwesties moeten worden benoemd, zoals de Israëlische nederzettingen in Palestijns gebied. 'Je kan die risico's pas in kaart brengen als je alle tegenstand, dus ook de hevigste, begrijpt.'

Artficiële intelligentie

Alle projecten oplijsten, de voor- en tegenstanders benoemen, hun argumenten inventariseren en dat allemaal matchen met investeerders, zoiets is alleen mogelijk dankzij artificiële intelligentie (AI). D'Hooghe: 'Voor twee projecten lukt het misschien nog zonder, maar op deze schaal is dat niet meer te overzien.'

De technologie van Solv.world, de start-up die D'Hooghe vier jaar geleden oprichtte, helpt daarbij. In de coronaperiode nam de architect de tijd om zijn ervaring met complexe probleemdossiers te vertalen in een algoritme, een wiskundige methode die moest helpen om veel sneller een massa data te verwerken. 'In enkele weken tijd kunnen we doen wat anders een jaar werk is. En dat tegen een fractie van de kosten. Ik noem het weleens de democratisering van vrede.'

Zeker voor het Palestijnse project komt dat van pas. 'Normaal voeren we gesprekken om ieders standpunt in kaart te brengen. Maar het voorbije anderhalve jaar konden we amper ter plaatse gaan. Daarom zoeken we documenten waaruit we kunnen afleiden wat mensen belangrijk vinden: overheidsdocumenten, noem maar op. Met onze technologie kunnen we er enkele tienduizenden per dag inlezen. We kunnen analyseren waarover wordt gediscussieerd, wie het oneens is, wat politiek haalbaar is. De eerste testen zijn bezig.' De bedoeling is om nog voor de zomer daarmee te kunnen starten.

D'Hooghe leunt achterover. 'Uiteindelijk los je elk probleem op volgens dezelfde vijf stappen. Eén: luisteren. Twee: bekijken wat technisch mogelijk is. Drie: een akkoord sluiten over de principes en de doelstellingen. Vier: een akkoord vinden over hoe je dat zal doen. En vijf: implementeren. Reality bites. Bij de uitvoering bots je altijd weer op problemen. Dan moet je bijsturen en iedereen samenhouden. Of het nu gaat over Oosterweel, de uitbreiding van de luchthaven of Palestina.'

Gaza Rivièra

Hoe simpel dat ook klinkt, het is een aartsmoeilijk proces. En de vraag is ook wat met het plan gebeurt eenmaal het er is. Dreigt het niet zoals The Arc een abstracte theoretische oefening te blijven die straks ergens in een kast belandt? Een Israëlische commentator noemde The Arc ooit 'een sprookje voor volwassenen'.

‘De kans dat er niets mee gebeurt, bestaat altijd', zegt D'Hooghe. 'Maar ik wil bezig zijn met dingen die wel degelijk iets kunnen worden, en ga er dus van uit dat het kan. Dat betekent natuurlijk dat je compromissen moet kunnen sluiten. En we hebben lessen getrokken uit het verleden.' 

En wat met het opbod van Palestijnse plannen? De Amerikaanse president Donald Trump droomde al van een soort glamoureuze Gaza Rivièra. De Arabische landen counterden dat door op een top in Egypte een eigen wederopbouwplan van 50 miljard euro goed te keuren.

'Die Rivièra was geen echt plan, dat was vooral een idee', zegt D'Hooghe schouderophalend. 'Bij wat de Egyptenaren en de Saoedi's voorstellen, ligt de nadruk op veiligheid en bestuur. Dat ligt grotendeels in lijn met de analyse van RAND uit januari. Ze hebben ook plannen voor infrastructuur, maar ons transitiescenario is vooral een aanvulling daarop.'

Brede coalitie

Het idee is vooral dat het complementair kan zijn. Dat is ook waarvoor het team nu steun zoekt. D'Hooghe klopte aan bij het Belgische ontwikkelingsagentschap Enabel. 'We zitten zelf al dertig jaar in Palestina. Maar na 7 oktober is alles gestopt. Dus vroegen we ons af: wat kunnen we nog doen?', zegt Enabel-CEO Jean Van Wetter. 'Als de gevechten stoppen, weten we dat humanitaire hulp alleen niet volstaat. Je moet heropbouwen en daar moet een plan voor zijn.'

Van Wetter trok naar Washington voor gesprekken met RAND. Hij sprak ook vertegenwoordigers in Brussel. In april gaat hij naar een conferentie die Egypte organiseert. 'Eén land alleen kan niets doen, dus moet je wel een coalitie bouwen. We willen onze rol daarin spelen door met verschillende partners te spreken. Dit is geen politiek project, maar een neutrale poging om te komen met een realistisch plan dat technisch en wetenschappelijk onderbouwd is. De toegevoegde waarde is dat we simpelweg tonen dat het kan.'

Ook D'Hooghe hoopt op een brede coalitie. Met de Palestijnse Autoriteit, het bestuur van de Palestijnse gebieden, zijn er contacten. Als de Amerikanen mee zijn, kan er wat bewegen in Israël. 'We proberen voortdurend af te stemmen in het diplomatieke circuit. We wachten daarvoor niet tot het plan af is. Het is alles tegelijk. Een goed plan kan de kracht hebben om te mobiliseren.'

'Laat ons zeggen dat dit een klompje hoop is. Dat is al veel', besluit hij. 'Het laat zien wat er kan, morgen al.'