Plots is de Duitse politiek geen kabbelend beekje meer: ‘Alle grote emoties komen eruit’

Het is stervenskoud op de Platz der Vereinten Nationen in Bonn, maar een curieus tafereel doet de snijdende voorjaarswind haast vergeten. Een hek bemand door een batterij agenten verdeelt het door overheidsgebouwen omzoomde plein netjes in twee vlakken. Aan de ene kant druppelen aanhangers van de Duitse christendemocraten (CDU) doodgemoedereerd het World Conference Center binnen, de congreszaal waarin partijleider en kanselierskandidaat Friedrich Merz hen dadelijk toespreekt.

Wat aan de overkant van het hek gebeurt, maakt het tableau opmerkelijk. Terwijl het keurig burgerlijke CDU-kiespubliek in dikke drommen staat aan te schuiven, krijgt het de ene na de andere verwensing naar het hoofd geslingerd. Honderden demonstranten hebben zich aan de overkant verzameld uit protest tegen de migratiekoers van de CDU, sinds de Tweede Wereldoorlog de leidende politieke kracht in Duitsland en een van Europa’s laatste klassieke volkspartijen.

We zien het soort schouwspel dat de afgelopen jaren vooral bij het radicaal-rechtse AfD vaste prik was. ‘CDU, shame on you’, gaat het in staccato. Of nog: ‘Alle zusammen gegen den Faschismus.’ Merz krijgt de boodschap dat hij mag ophoepelen naar het Sauerland, het landelijke CDU-bastion in West-Duitsland waar de 69-jarige partijleider is opgegroeid en nog altijd woont. Op borden staan boodschappen als ‘Nazis raus’, ‘Schande’ en ‘Friedrich!! Hör auf Mutti!!’.

Jubel en treurnis

Dat laatste is een verwijzing naar de kritiek van partij-icoon Angela ‘Mutti’ Merkel, de vorige CDU-kanselier en Merz’ eeuwige nemesis, op het manoeuvre waarmee hij eind januari een splinterbom dropte op een tot dan al bij al kabbelende campagne. In de Duitse Bondsdag legde Merz toen een vijfpuntenplan voor een strengere migratiepolitiek op tafel, waarin hij onder meer voor permanente grenscontroles ijverde. Het omstreden voorstel haalde het met een nipte meerderheid, die alleen mogelijk was dankzij de stemmen die de AfD-fractie leverde.

De motie was niet-bindend en zou sowieso niet door de Bondsraad, de Duitse senaat, zijn geraakt. Maar de geest was uit de fles. ‘Großer Jubel, tiefe Trauer’, zo resumeerde het dagblad Tagesspiegel een dag waarop grote emoties door het doorgaans in zakelijkheid gehulde Duitse parlementsgebouw gierden. Jubelen deed de AfD-fractie met selfies, vreugdekreten en de wetenschap dat ze voor het eerst mee had gestemd over een wetsvoorstel. Treurnis was er bij de (centrum)linkse partijen, ziedend over Merz’ geflirt met radicaal-rechts en zijn de facto negeren van de Brandmauer, die samenwerking met het AfD verbiedt.

De reuring toont wat voor Merz, en bij uitbreiding de hele Duitse politiek, op het spel staat bij deze verkiezingen. Merz is erop gebrand SPD-bondskanselier Olaf Scholz uit het zadel te lichten en na een hobbelig politiek parcours alsnog naar het Bundeskanzleramt in Berlijn te verhuizen. De verkiezingswinnaar moet straks aan de bak om de krasselende economie, die mogelijk op een derde krimpjaar afstevent, te hervormen en Duitsland Europees en internationaal weer een smoel te geven.

Stelligheid of hoogmoed?

Maar uit de opwinding bij de CDU-meeting in Bonn, op een locatie die met het oude Bondsdaggebouw van de voormalige West-Duitse hoofdstad op wandelafstand politieke symboliek ademt, blijkt hoe Merz’ demarche deze campagne ook buiten het parlement vol richting het explosieve migratiedossier heeft doen kantelen.

‘Hij belooft na de verkiezingen niet met het AfD samen te werken. Maar welke waarde heeft dat nog?’, zegt de 69-jarige Suzanne van onder een dikke wollen muts. ‘Na de val van de regering in november zei hij dat ook, en kijk nu. Of kijk naar Oostenrijk, waar de extremisten de macht ruiken. Zo snel gaat het.’ Ze noemt zichzelf een Wechselwähler, een twijfelende kiezer. ‘Ik heb ooit CDU gestemd, ja. Dat is voorbij.’

Binnen is Merz, die er een rondrit door de industriële deelstaat Noordrijn-Westfalen op heeft zitten, aan zijn betoog begonnen. Drie kwartier timmert hij onverstoord op het economische bilan van de vorig jaar geïmplodeerde Ampelkoalition van sociaaldemocraten, groenen en liberalen. ‘De hele wereld heeft de voorbije jaren met verwondering naar Duitsland en ons economische wanbeleid zitten kijken. Het is tijd dat ze dat weer met bewondering doet.’ Het grootste applaus volgt na een zoveelste uithaal naar de groene minister van Economie Robert Habeck, de favoriete pispaal van de christendemocraten.

Opvallend: pas aan het slot van zijn verhaal snijdt Merz het brisante migratiethema aan. Meteen ophef in de zaal, want een trosje aanwezigen dat al verdacht weinig aan het profiel van de gemiddelde CDU’er voldeed, blijkt via de ventilatieschachten van het gebouw voorbij de strenge beveiliging te zijn geraakt. Ze veren recht en schreeuwen dat Merz zich moet schamen. ‘Mooi dat jullie wakker geschoten zijn’, is het laconieke antwoord. ‘Hartelijk welkom bij de CDU.’

Het tekent de stelligheid waarmee Merz in de campagne staat en zijn keuzes verdedigt. Of de hoogmoed, volgens zij die blijven twijfelen aan zijn grillige karakter en zijn vermogen om het politieke spel te overstijgen en tot een breed gedragen leider uit te groeien. ‘Voor zijn doen gedraagt hij zich oké in deze campagne’, zegt een CDU’er in de zaal. ‘Maar het is een feit dat hij geen bestuurservaring heeft. Ik ben er nog altijd niet zeker van of hij echt over de zenuwen beschikt voor het kanselierschap.’

Breuk met Merkel

Niettemin is de vaststelling dat de conservatieve Union, de CDU aangevuld met haar Beierse zusterpartij CSU, in peilingen al maanden rond 30 procent schommelt en afgemeten de grootste is. Er moet al veel gebeuren als Merz na 23 februari niet de tiende naoorlogse Duitse bondskanselier wordt en zijn partij na een korte oppositiekuur weer in haar traditionele machtsrol kruipt. Tegelijk zou zo’n resultaat ver verwijderd liggen van de monsterscores waarmee de CDU/CSU nog tot in het zeer recente verleden parlementsverkiezingen won.

Toch sterken de peilingen Merz in zijn beslissing een keihard migratiediscours uit te dragen en te breken met de Willkommenskultur van Merkels veel centristischere CDU. ‘Ik ben de tiende voorzitter van deze partij’, zegt hij terwijl de ingerekende demonstranten de zaal worden uitgeleid. ‘Ik ben niet van plan de laatste te zijn. Maar er is een probleem met migratie. En als we dit land er weer bovenop willen helpen, moeten we ook dat probleem durven te bespreken en op te lossen.’

Maar navraag in de zaal leert hoe Merz’ vrijage met het AfD de geesten splijt. Twee jonge studenten zijn het oneens. ‘Was het echt nodig om vlak voor de verkiezingen zo’n gevoelig debat extra op te poken?’, vraagt Max (24) zich af. ‘Ik denk niet dat dat verstandig is tegenover partijen waarmee je straks een coalitie moet proberen te vormen.’ Niet akkoord, zegt Daniel (22). ‘Er is vooraf niet met het AfD overlegd. De Brandmauer blijft overeind. Maar het is niet omdat een foute partij stemmen levert dat het voorstel fout is.’

De vraag is of Merz briljante politieke blufpoker heeft gespeeld of onnodige spanning in een gelopen race heeft gepompt. ‘Zijn strategie is helder: kiezers van het AfD terughalen door hen absolute duidelijkheid te bieden over migratie’, zegt Andreas Blätte, beleidsexpert aan de Universität Duisburg-Essen.

‘Alleen is dat riskant. Je dreigt de gematigde Merkel-kiezer aan de groenen of de SPD te verliezen. Onderzoek toont ook dat migratie problematiseren vooral in het belang is van partijen waaraan kiezers dat thema het sterkst linken, in dit geval het AfD. En dan gaat Merz er ook nog van uit dat AfD-kiezers zullen terugkeren in de wetenschap dat de CDU coalitievorming met die partij absoluut uitsluit. Dat zijn veel risico’s. Wellicht had hij er beter aan gedaan over de economie te blijven spreken, een thema waarin de CDU marktleider is en het AfD zijn verhaal minder verkocht krijgt.’

Aschaffenburg

Een dag later en 200 kilometer zuidelijker zit Klaus-Uwe Junker in Bäckerei & Café Hench voor een dampende kop koffie en een gigantische pretzel. We zijn in Aschaffenburg, een charmant stadje van 80.000 inwoners dat de toegang vormt tot de rijke vrijstaat Beieren. Twee weken geleden vormde een moordaanslag door een Afghaanse man zonder papieren hier de directe aanleiding voor Merz’ dramatische migratiekoerswijziging. In het stemmige Schöntalpark stak de man een tweejarig jongetje en een omstaander die de aanslag probeerde te verijdelen dood.

Junker is de voorzitter van de lokale AfD-afdeling. ‘Het is vreselijk wat hier is gebeurd. Maar het is een gevolg van wat wij al jaren aanklagen: ongecontroleerde migratie. Het is goed te zien dat de CDU onze standpunten nu overneemt. Maar de partij moet vooral naar zichzelf kijken. Jarenlang CDU-beleid is verantwoordelijk voor deze ellende.’

Aschaffenburg volgt op soortgelijke gruweldaden in Mannheim, Solingen en Maagdenburg de afgelopen jaren. En deze week nog reed een 24-jarige Afghaan in München met een wagen in op een groep mensen. Telkens helpt de maatschappelijke verontwaardiging het AfD zich verder te legitimeren en in de campagne te wrikken. Junker: ‘Ik kreeg gisteren interne cijfers door van het deelstaatniveau. Nergens in Beieren groeide het aantal nieuwe AfD-leden de voorbije weken sneller dan in Aschaffenburg. Het taboe rond onze partij verdwijnt. Of kijk naar de grote zege van Donald Trump in de VS. We zijn aan de winnende hand.’

AfD-verdubbeling

Volgens de peilingen is het AfD op weg zijn resultaat uit 2021 te verdubbelen en met zo’n 20 procent de tweede politieke kracht in Duitsland te worden. Machtsdeelname is uitgesloten, maar het blijft een kleine aardverschuiving in een land waar radicaal-rechts na de oorlog politiek uitgestorven leek. De Duitse inlichtingendiensten schalen meerdere AfD-divisies in als extremistisch. En de afgelopen weken kwamen opnieuw honderdduizenden Duitsers in het hele land de straat op tegen de partij.

Daarmee geconfronteerd komt Junker met een narratief waarmee radicale bewegingen in heel het Westen zulke kritiek handig terzijde zijn gaan schuiven. De straatprotesten tegen het AfD zijn 'betaald door de overheid'. En het label extreemrechts wordt alleen op de partij geplakt omdat 'de groenlinkse media alles wat niet in hun kraam past zo wegzetten'. Door op sociale media een turbo te zetten op die strategie groeit het AfD, voorheen een krabbenmand met ruziënde facties, vooral sinds de aanstelling van partijleidster Alice Weidel gestaag. En doet ze ook de rest van het politieke spectrum naar rechts opschuiven.

‘Het is geen pure protestpartij meer’, zegt Blätte. ‘Proteststemmen komen en gaan, maar intussen is er een kern van AfD-kiezers die niet meteen zal verdwijnen. Het AfD vult een gat in het partijlandschap. Onderschat ook de grote maatschappelijke onzekerheid niet door de oorlog in Oekraïne en de economische crisis. Het AfD doet kiezers een aanbod: 'Wilt u weer goedkoop Russisch gas, een einde aan de oorlog en de wapenleveringen aan Oekraïne en een migratiestop, stem dan op ons.’'

Naar binnen gekeerd

Rest de vraag waarom Duitsland na jaren van politieke stabiliteit plots geen kabbelend beekje meer is. Het theatrale spektakel in de Bondsdag van eind januari was illustratief voor een bitse campagne met persoonlijke verwijten heen en weer. ‘Fritze Merz erzählt Tünkram’, zei zelfs de altijd bedeesde Scholz in een zeldzame driftbui. ‘Merz kraamt onzin uit.’ Plots komen culturele topics als woke en het door het AfD en de CDU verketterde 'genderen' aan de oppervlakte. Duitsland lijkt naar binnen gekeerd en zichzelf te hebben wijsgemaakt dat het een land in verval is.

‘Een en ander heeft te maken met het einde van de succesvolle Merkel-jaren’, zegt Kai Arzheimer, politicoloog aan de universiteit van Mainz. ‘Veel maatschappelijke problemen, zoals de modernisering van de economie en de uitdagingen met migratie, sluimerden wel al, maar er werd niet echt over gesproken of naar oplossingen gekeken. Het idee was dat het goed was en dat het goed zou blijven gaan, ook bij de bevolking. Nu die stabiliteit weg is, is de dynamiek omgekeerd en komen alle mogelijke maatschappelijke emoties eruit gegutst. Democratisch is dat misschien niet eens zo slecht, maar we dreigen ons erin te wentelen.’

Kan een bondskanselier Merz straks de brokken lijmen en Duitsland erbovenop helpen? Een klassieke grote coalitie met de SPD lijkt het meest realistische scenario. ‘Positief was dat het tv-debat tussen Scholz en Merz sereen verliep en ze elkaar niet constant verrot scholden’, zegt Blätte. Arzheimer heeft zijn twijfels. ‘Als je ziet hoe onstuimig Merz na Aschaffenburg reageerde, vraag ik me af of hij wel het karakter heeft om met wereldleiders als Trump, Xi en Poetin om te gaan.’

In het Schöntalpark in Aschaffenburg halen stadswerkers intussen een deel van de duizenden kaarsen en bloemen weg die bij de plek van de aanslag zijn neergelegd. Een dame is uit het nabijgelegen Hösbach gekomen om respect te betuigen aan de twee slachtoffers. ‘Vorige keer stemde ik op Scholz, maar zijn regering heeft me ontgoocheld. Niet alles is zijn schuld, maar er loopt te veel fout. Maar wie dat dan kan oplossen? Geen idee.'