Demir dreigt met gedeeltelijke sluiting 3M-fabriek

'De blootstellingskorf is vol.' Bart Bautmans van het Agentschap Zorg en Gezondheid was dinsdag zonneklaar bij de presentatie van de langverwachte resultaten van het bloedonderzoek bij zo'n 800 omwonenden van de 3M-fabriek in Zwijndrecht. Dat onderzoek kwam er nadat begin juni duidelijk was geworden dat de grond en het grondwater in Zwijndrecht zwaar verontreinigd zijn met de chemisch schadelijke PFAS-stoffen uit de fabriek.

De conclusies zijn verontrustend. Slechts 9 procent van de deelnemers had veilige PFAS-waarden in zijn bloed, 59 procent zat boven de grens vanaf waar op lange termijn gezondheidsrisico's worden verwacht. Het Agentschap kondigde aan dat de veiligheidsmaatregelen die deze zomer werden ingevoerd - geen eieren uit eigen tuin eten, voorzichtig zijn met grondwater - worden verlengd en dat de perimeter waarin ze gelden, wordt uitgebreid.

Voor minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) is de maat vol. Ze vraagt 3M al langer in kaart te brengen wat de fabriek precies uitstoot, maar kreeg daar nog geen antwoord op. Nu stelt ze het Amerikaanse bedrijf een ultimatum. Het krijgt twee dagen om te bewijzen dat het de omgeving niet belast met extra PFAS-uitstoot. Lukt dat niet, dan wil Demir delen van de fabriek sluiten.

Hoe uitzonderlijk zijn de onderzoeksresultaten?

Het is niet de eerste keer dat een fabriek in opspraak komt vanwege de vervuiling van haar omgeving, maar het is vrij uniek dat uit een grootschalig onderzoek bij 800 mensen blijkt dat 90 procent boven de grens zit vanaf waar zich klachten kunnen voordoen, zegt professor Jacob de Boer, toxicoloog aan de Vrije Universiteit Amsterdam. 'Die norm is er niet voor niets. Hoe hoger je erboven zit, hoe groter de kans dat je gezondheidsproblemen krijgt. Hier zie je niet gewoon een paar mensen die net boven de norm zitten, maar een flink deel dat de norm tien- tot twintigmaal overschrijdt. Dat is ernstig.'

Daarnaast komt uit het onderzoek duidelijk naar voren dat 3M de bron van de vervuiling is. Mensen die dichter bij of al langer in de buurt van de fabriek wonen, hebben hogere PFAS-waarden in hun bloed. 'Het is opvallend dat het onderzoek dat zo duidelijk bevestigt', zegt De Boer.

Moeten de buurtbewoners bang zijn?

Te hoge PFAS-waarden worden in verband gebracht met een verminderde immuniteit, leverafwijkingen, verhoogde cholesterol en complicaties bij een zwangerschap. Over de link met kanker circuleren in de wetenschappelijke literatuur tegenstrijdige berichten. 'De ene mens zal sneller ziek worden dan de andere', zegt De Boer. 'Maar het is duidelijk dat je zulke hoge concentraties PFAS beter niet in je lijf hebt.'

Het duurt bovendien lang voor de PFAS-waarden weer dalen. 'Die stoffen hebben een halveringstijd van ongeveer vier jaar', zegt De Boer. 'Stel dat je een waarde van 50 in je bloed hebt en de norm is 6,9, dan duurt het twaalf jaar voor je uit de gevarenzone bent. Door op te letten en geen eieren uit je tuin te eten kan je voorkomen dat die waarden nog stijgen, maar de zure boodschap is dat het heel lang duurt om ze te laten zakken.'

Toch is er volgens De Boer ook reden tot optimisme. 'In Zweden was er in 2014 de Ronneby-zaak, met een zware vervuiling door het blusschuim van de brandweer. Het goede nieuws is dat daar na een paar jaar niet meer zoveel klachten waren.'

Hoe kan de overheid de fabriek sluiten?

Als 3M de gevraagde info niet aan de minister en de overheid bezorgt, kan de afdeling Handhaving - een onderdeel van de Vlaamse overheid - een exploitatieverbod uitvaardigen. 'De milieu- en andere vergunningen van de fabriek zouden onaangetast blijven, maar de betrokken fabrieksafdelingen zouden effectief stilvallen. De volksgezondheid is immers in gevaar', zegt hoogleraar publiekrecht Isabelle Larmuseau (KU Leuven). 'Ik denk niet dat de minister het zo ver wil laten komen. Volgens mij is dit een ultieme poging om alsnog de gevraagde info te krijgen van 3M.' Sluit de fabriek toch, dan kan 3M die beslissing aanvechten.

Is de demarche van Demir ongezien?

'Als Demir de fabriek daadwerkelijk deels aan banden legt, is dat vrij ongezien. Maar een primeur is het niet', zegt Larmuseau. 'Begin dit jaar vaardigde de overheid nog een exploitatieverbod uit tegen enkele mestproducenten, die gefraudeerd hadden.'

Anders dan toen zou de gedeeltelijke stopzetting van activiteiten voor de overheid wel pijnlijk zijn. 'Fabrieken stilleggen is geen normale manier van werken. Het zou verdoezelen dat de overheid gefaald heeft. De problematiek in Zwijndrecht smeult al jaren. De overheid had het bedrijf tijdig via de geijkte wegen in de juiste richting moeten laveren, en dat heeft ze nagelaten.'

Wat is de impact voor 3M?

De fabriek zou voor een derde platliggen. Maar de vestiging in Zwijndrecht is maar een klein deel van de moloch 3M. Wereldwijd boekte het bedrijf in het derde kwartaal 8,9 miljard dollar omzet. In de zomer keerde het 1,4 miljard dollar uit aan zijn aandeelhouders. Daarbij vergeleken is de jaaromzet van de Belgische fabriek - 300 miljoen euro - een peulschil. Er werken 548 mensen voor 3M België.