Meeste Russische spionage-antennes staan in België

Europese media, waaronder De Tijd, hebben de handen in elkaar geslagen om de communicatie- en spionageapparatuur van Rusland over heel Europa in kaart te brengen. We verzamelden alle satelliet-, streetview- en andere beschikbare beelden, maakten zelf foto’s en kregen toegang tot dronefilms. Al die beelden samen brengen de 39 Russische ambassades en hun aanpalende gebouwen in evenveel Europese landen in kaart. Dat gaat van de kleine ambassade in Vaticaanstad tot de grotere ambassadegebouwen en -domeinen in alle lidstaten van de Europese Unie. De Tijd speelde een sleutelrol bij het verzamelen en analyseren van dat beeldmateriaal voor het internationale journalistieke onderzoek dat de naam Espiomats kreeg.

Op de daken van de Russische ambassades en hun aanpalende gebouwen in 39 Europese staten bevinden zich liefst 182 schotelantennes. Die kunnen zowel voor communicatie als spionage ingezet worden, zeggen experts uit België en andere Europese landen. Toch kan Rusland die antenneparken ongestoord uitbreiden.

In 30 van de onderzochte landen loopt het aantal zichtbare schotelantennes op tot 17 stuks per locatie. In zeven landen staan meer dan tien schotelantennes gegroepeerd. Ze staan op de daken van de Russische diplomatieke gebouwen in Sofia, Praag, Belgrado, Lissabon, Madrid, Nicosia en Ukkel.

Op het domein rond de Russische ambassade in Ukkel staan op de daken van twee gebouwen 17 schotelantennes. Dat is het grootste aantal van Europa en opvallend meer dan in onze buurlanden Frankrijk (3 in Parijs), Nederland (4 in Den Haag) en Duitsland (8 in Berlijn). De antennes staan op het Russische ambassadegebouw zelf en een hoger appartementsgebouw op het ambassadedomein dat 46.000 m² groot is.

Steeds meer antennes

De Russen hebben in Ukkel de voorbije jaren alleen maar schotels en andere antennes bijgeplaatst. Dat blijkt uit een vergelijking van de oudste, bruikbare satellietfoto uit 2004 met recente luchtfoto’s uit 2021 en 2022. Op het dak van het appartementsgebouw zijn 13 schotelantennes te bespeuren, waaronder enkele grote exemplaren, terwijl dat er in 2004 nog maar zeven waren. Wanneer die extra-schotelantennes zijn geplaatst, weten we niet precies. Enkele extra-schotelantennes zijn al te zien op een satellietfoto uit 2013. Er zijn er nog twee extra te zien vanaf 2015.

Op het dak van het ambassadegebouw zelf staan nu vier schotelantennes, terwijl daar in 2004 nog maar twee exemplaren en in 2005 één exemplaar te bespeuren vielen. We zien twee bijkomende schotelantennes op een heldere luchtfoto uit 2013 en een derde vanaf 2015. De Russen hebben naast die schotelantennes nog andere antennes toegevoegd in Ukkel, zoals een kruisvormige, die pas te zien is vanaf 2016. Vanaf 2020 zijn nog meer antennes te zien.

Het Russische antennepark kan alleen met luchtfoto's in kaart worden gebracht. Vanop de straat zijn maar weinig antennes te spotten boven de 900 meter aan omheiningen rond het ambassadeterrein en tussen de hoge bomen en de schrikdraad. Hooguit zie je enkele exemplaren op het dak van het appartementsgebouw.

Koten en barakken

De voorbije jaren verschenen mysterieuze witte koten op de daken in Ukkel. Die sheds zijn bijgebouwde constructies met de omvang van tuinhuisjes. Op het dak van het Russische appartementsgebouw zijn drie barakken geïnstalleerd. Die zien we voor het eerst op een luchtfoto uit 2009. Ook op het ambassadegebouw zelf is zo’n kot geplaatst. Het is vanaf 2018 te zien op een luchtfoto.

Ook op de daken van de Russische ambassadegebouwen in Bulgarije, Tsjechië, Duitsland, Spanje, Griekenland, Malta, Portugal, Roemenië en Zweden bevinden zich dergelijke koten. Ze variëren in omvang van kleine tuinhuisjes tot bijna een volledige extra verdieping. In Madrid bestrijkt een grote shed, met antennes erbovenop, het volledige dak van een ambassadegebouw.

Het is naïef te denken dat de koten onschuldige functies hebben, zoals het afschermen van een verluchtingsinstallatie of een trap naar het dak. Zeker de grotere, bekabelde exemplaren die de voorbije jaren zijn geïnstalleerd in Ukkel en elders in Europa kunnen communicatie- en spionageapparatuur verbergen waarmee de Russen lokale communicatie proberen te onderscheppen.

Uit ons Espiomats-onderzoek blijkt dat een Europese inlichtingendienst er al in slaagde zo’n mysterieus kot binnen te dringen met een drone. Die dronebeelden zouden hebben bevestigd dat er zich spionageapparatuur bevond. Een close-upfoto die we maakten van een kot in Stockholm toont dat een zwart snoer van een antenne naar het kot leidt.

Uit de informatie die de klokkenluider Edward Snowden tien jaar geleden over de Amerikaanse veiligheidsdienst NSA lekte, bleek dat meerdere Amerikaanse en Britse ambassadegebouwen in Europa spionageapparatuur en antennes verborgen in gelijkaardige, afgeschermde witte tenten en koterijen op de daken. De apparatuur bleek gsm-gesprekken, wifidata en langeafstandscommunicatie te kunnen onderscheppen. Ze werd gebruikt voor signals intelligence (sigint): het verzamelen van inlichtingen door het onderscheppen van elektronische signalen.

Warschau

De 182 schotelantennes op de ambassadegebouwen zijn niet de enige antennes die Rusland in Europa heeft. Toen De Tijd de satellietfoto’s verzamelde voor alle journalisten, zagen we tot onze verbazing geen enkele schotelantenne op het Russische ambassadegebouw in Warschau. Onze Poolse collega’s trokken op onderzoek en ontdekten Russische schotelantennes en koten elders in Warschau op het dak van een appartementsgebouw waar Russische diplomaten wonen.

Waarvoor ze zo veel antennes gebruiken, kunnen alleen de Russen zelf met zekerheid vertellen. Maar met de hulp van specialisten in verschillende Europese landen analyseerden we waartoe de antennes in staat zijn. Daarvoor gebruikten we naast de minder scherpe luchtfoto’s ook close-upfoto’s en dronebeelden van de types antennes die we zowel in ons land als elders in Europa bespeurden.

Topje van de ijsberg

We kunnen ervan uitgaan dat de Russen de antennes niet alleen gebruiken voor communicatie, om berichten beveiligd te ontvangen en te versturen, maar ook om communicatie te onderscheppen en te spioneren.

De schotelantennes zijn een klassieker voor gevoelige, diplomatieke, digitale communicatie. Een eigen verbinding met het moederland is een pak veiliger dan versleutelde berichten te versturen over het publieke internet. Zo’n schotelantenne is breed inzetbaar. Je kan ze op verschillende frequenties en dus voor verschillende soorten communicatie gebruiken, zonder dat je telkens iets moet aanpassen aan de antenne of aan de opstelling. In theorie is een schotelantenne flexibel genoeg om in alle vormen van satellietcommunicatie te voorzien, naast enkele extra schotels als back-up.

De 17 schotelantennes op de Russische daken in Ukkel zijn er uitzonderlijk veel. Dat doet vermoeden dat ze voor uiteenlopende, specifieke doeleinden, zoals spionage, worden gebruikt. ‘Waarvoor heeft een ambassade anders zo veel antennes nodig? Ze hebben toch geen 17 verschillende communicatiekanalen nodig?’, zegt een Belgische topspecialist die anoniem wenst te blijven. ‘Of zijn ze gewoonweg alle antennes die ze niet meer gebruiken vergeten op te ruimen? Ik denk het niet. Ze gebruiken die dus voor iets anders. De antennes zijn ongetwijfeld de zichtbare onderdelen van een ruimere waaier aan computerhacking- en andere sigintmiddelen die de Russen kunnen inzetten naargelang van de toestellen die een target gebruikt.’

Uit de luchtfoto’s van andere ambassadegebouwen in Brussel, zoals die van pakweg de VS, China, Marokko, Turkije of Saoedi-Arabië, blijkt dat die over geen of niet zo veel schotelantennes beschikken als de Russen. Dat betekent niet dat die andere ambassades hier geen spionagefaciliteiten herbergen. Dat kan ook op de bovenste verdieping van de ambassade. In Frankrijk raakte in 2015 bekend dat de Amerikaanse ambassade in Parijs toen zeker tien jaar een trompe-l'oeil toepaste, met valse vensters om zulke apparatuur te verbergen.

Telefoongesprekken afluisteren

Wat kunnen de Russen nog doen met hun schotelantennes? Ze kunnen opgesteld worden om datacommunicatie van geostationaire satellieten op te vangen. Je kan signalen van het mobiele satelliettelefoonsysteem Thuraya ontvangen. Dat systeem gebruikt maar enkele satellieten om een groot deel van de wereld te bestrijken. Vanuit Brussel is het technisch mogelijk telefoongesprekken te ontvangen van gebruikers in de Benelux, Zwitserland en grote delen van Duitsland, Frankrijk en het Verenigd-Koninkrijk.

Op de Russische daken in Europa staan ook andere antennes, die uiteenlopende frequenties van het radiospectrum bestrijken. Dat gaat van antennes voor HF (hoge frequenties) over VHF (zeer hoge frequenties) tot UHF (ultra hoge frequenties). Onder andere gps-, gsm- en ook militaire toepassingen maken gebruik van UHF-golven. De VHF-band wordt gebruikt voor luchtvaart-, maritieme-, militaire- en politiecommunicatie, terwijl de HF-band ook voor militaire- en luchtvaartcommunicatie wordt gebruikt. Er zijn ook ‘nummerstations’ die via HF constant reeksen van getallen of letters uitzenden, voorgelezen door de stem van een vrouw of kind. De betekenis noch de afzenders van die cryptografische cijferberichten zijn bekend. Tijdens de Koude Oorlog waren er meer nummerstations, maar inlichtingendiensten - vermoedelijk ook de Russische - gebruiken ze nog altijd om berichten naar hun agenten te sturen.

Doelgerichte antennes

Sommige Russische antennes hebben een lange mast en zijn geschikt voor langeafstandcommunicatie, terwijl andere alleen voor middellange of zichtafstanden geschikt zijn. Hun bereik varieert van enkele honderden tot duizenden kilometers. Sommige reiken tot in Moskou, zo’n 2.250 kilometer van Brussel.

In sommige landen staan op de daken van de Russische ambassades verouderde antennes, zoals een dipole, met kabels en hoepels die tussen twee palen zijn gespannen. Lange tijd was dat de antenne om over langere afstanden - tot 5.000 kilometer - te communiceren, tot de schotelantenne ze verving.

Maar meerdere antennes zijn minder klassiek. Zoals een verticale mast met bovenaan vier horizontale elementen in kruisvorm. We konden er een close-up van maken op de Russische ambassade in Stockholm. Die lijkt doelgericht te zijn gepositioneerd om over afstanden van minder dan 500 kilometer signalen op te vangen, bijvoorbeeld om scheepvaartcommunicatie te onderscheppen.

Vorig jaar zijn voor onze kust 30 Russische militaire schepen gespot. Hun aanwezigheid op de Noordzee is niet verboden en er waren geen incidenten. De Belgische territoriale wateren zijn ze niet binnengevaren. Tussen de 30 schepen zaten een fregat, een onderzeeër, een torpedobootjager en vier schepen om inlichtingen te verzamelen. Ze kunnen hier gevoelige infrastructuur in kaart brengen, zoals windmolenparken, onderzeese gasleidingen en kabels voor communicatie en dataverkeer. In januari heeft de Pollux, een patrouillevaartuig van de Belgische marine, zo'n Russisch fregat geschaduwd.

Op de Russische ambassades duiken ook discone-antennes op. Die hebben een korte centrale mast met bovenaan aftakkingen in kegelvorm. Ze zijn flexibel en kunnen vooral lokale signalen opvangen, zoals de communicatie tussen vliegtuigen en de luchtverkeersleiding of de radiosignalen van de politie.

Beveiligde politiegesprekken

De Russische ambassades gebruiken de discone- en andere antennes ook om via een eigen, versleutelde radioverbinding met personeel binnen en buiten het ambassadeterrein te communiceren. De Russische ambassade kreeg daarvoor ongetwijfeld een zendvergunning van de Belgische regulator BIPT (Belgisch Instituut voor Postdiensten en Telecommunicatie). Meerdere grotere ambassades hebben zo’n toestemming voor een privaat radiospectrum om beveiligd te communiceren via walkietalkies, satellietverbinding of beide.

Het BIPT kan dat op basis van de wettelijke regels niet weigeren aan de Russen. Zeker niet in Brussel, waar de vraag naar zulke private radiocommunicatienetwerken kleiner is dan bijvoorbeeld in de Antwerpse haven.

Al sinds 2011 is het ASTRID-communicatienetwerk, dat de Belgische politie en onze andere veiligheidsdiensten gebruiken, versleuteld. Daardoor is het goed beveiligd tegen afluisteren. Als de radioterminal correct wordt gebruikt, kunnen korte tekstberichten en radiogesprekken via het netwerk niet worden ontcijferd. Dat geldt ook voor de locaties van de terminals. Toch kan misbruik niet volledig uitgesloten worden. Bij ASTRID blijven ze beducht voor mogelijk nieuwe afluistertechnieken, ‘want de technologie staat niet stil’, luidt het.

'Meer dan alleen duiven en mussen'

Dat Rusland de daken van zijn ambassades inzet om antennes te herbergen is niet nieuw. The New York Times waarschuwde in 1981 al dat ‘zich op het dak van de Sovjetambassade in Washington meer nestelt dan alleen duiven en mussen’. Net als in de Sovjettijden ontkent Rusland dat zijn antennes te maken hebben met spionage of het verzamelen van inlichtingen. De FBI verklaarde destijds al dat hij niets kon beginnen tegen de apparatuur op de diplomatiek beschermde gebouwen.

Anno 2023 blijken de Belgische inlichtingendiensten nog altijd geen idee te hebben waarvoor alle Russische antennes in Ukkel dienen. Onze Staatsveiligheid en de militaire inlichtingendienst ADIV zouden buitensporige middelen moeten inzetten om dat te achterhalen. Daarbij zouden ze botsen op de onschendbaarheid van diplomaten en hun vertegenwoordigingen, die het Verdrag van Wenen waarborgt. Terwijl de antennes op zich niet illegaal zijn.

Zo kan Rusland zijn antenneparken in Ukkel en elders in Europa ongestoord uitbreiden, blijkt uit ons onderzoek. Na de invasie in Oekraïne begin vorig jaar probeerden onze inlichtingendiensten en de regering-De Croo alsnog de technologische capaciteiten van het spionagebastion in Ukkel een klap toe te brengen door Russische inlichtingenofficieren die cruciale technische bijstand leverden om de apparatuur te bedienen en te onderhouden, ons land uit te zetten.

Van de 21 Russische diplomaten die België op 29 maart vorig jaar persona non grata verklaarde, hadden er minstens negen een technisch profiel. Dat blijkt uit vertrouwelijke, als geheim geclassificeerde, documenten die we konden inkijken. Ook andere Europese landen, zoals Nederland en Polen, blijken volgens ons Espiomats-onderzoek bewust techneuten van de Russische inlichtingendiensten, die officieel aan de slag waren als diplomaten, te hebben uitgewezen.

Technische lijn

Een van die Russische techneuten die België vorig jaar persona non grata verklaarde, was Dmitry Yurievich C., een 44-jarige attaché op de ambassade die volgens onze inlichtingendiensten deel uitmaakte van de ‘technische lijn’ van de SVR. Die technische afdeling van de SVR, de burgerlijke buitenlandse inlichtingendienst die afstamt van de vroegere KGB, versleutelt communicatie, beveiligt communicatiekanalen en biedt andere technische steun voor de inlichtingenoperaties. Yurievich C. was gespecialiseerd in satellietcommunicatie. Die kennis had hij niet alleen opgedaan tijdens zijn studies aan het luchtvaartinstituut in Moskou, hij werkte daarna ook voor een Russisch gokbedrijf dat investeerde in satellietcommunicatie en diensten leverde aan de Russische inlichtingendiensten.

Andere uitgewezen diplomaten, zoals de voormalige eerste secretaris van de ambassade in Ukkel, de 58-jarige Vladimir Olegovich I., en attachés zoals de 56-jarige Andrey Anatolievich I., de 42-jarige Andrey Viktorovich G. en de 47-jarige Alexey Alexandrovich S. zijn collega-techneuten bij de SVR. Dat kwam de Staatsveiligheid vooral te weten via ‘betrouwbare’ buitenlandse partnerdiensten, vaak uit landen waar de Russen eerder al als diplomaat aan de slag waren. Twee andere uitgewezen Russische diplomaten, de 47-jarige Vadim A. en de 41-jarige Ivan Vasilievich K., waren volgens onze militaire inlichtingendienst ADIV lid van het technische en administratieve personeel van de Russische militaire buitenlandse inlichtingendienst GRU.

Van de 19 Russen die in Brussel aan de slag waren bij de permanente vertegenwoordiging van de Europese Unie en die op 5 april vorig jaar ook zijn uitgewezen, werkte de 39-jarige Andrey Igorevich Z. volgens zeker twee betrouwbare partners van onze Staatsveiligheid voor de technische afdeling van de SVR.

Het valt te betwijfelen of met de uitwijzing alle technische inlichtingencapaciteiten van de Russische ambassade in ons land zijn lamgelegd. Van het 220-tal mensen dat tot aan de uitwijzing begin dit jaar in de ambassade in Ukkel werkte, waren er zeker 70 à 80 inlichtingenofficieren. Het is al jaren een heus spionnennest, zoals De Tijd in oktober schreef. Andere Europese landen zoals Estland proberen al jaren te verhinderen dat de rezidentura, de afdelingen van de Russische inlichtingendiensten in hun ambassades, uitgroeien tot zulke onbeheersbaar grote entiteiten als in Ukkel. Want ook na de uitwijzingen blijven de Russische inlichtingendiensten SVR en GRU over heel Europa meer dan ooit inspanningen leveren om hun spionagecapaciteiten overeind te houden en in te zetten.

Voor het Espiomats-onderzoek werkt De Tijd samen met NOS / Nieuwsuur (Nederland), Expressen (Zweden), Frontstory (Polen), Dossier Center (Verenigd Koninkrijk), Delfi (Estland), ICJK -The Investigative Center of Ján Kuciak (Slovakije), LRT (Litouwen) en VSquare (Centraal-Europa).