Waar onkunde en eigenbelang regeren

De herverkiezing van Donald Trump bewijst het. Democratieën zijn bijzonder kwetsbaar en kunnen ontaarden in een kakistocratie: een bestuursvorm waar onkunde en eigenbelang regeren, en waar de minst bekwame of meest onethische individuen aan de macht komen. Een systeem waarin incompetentie niet wordt bestraft, maar beloond. Maar hoe beland je in zo’n neerwaartse spiraal? En belangrijker: hoe kruip je eruit?

De weg naar een kakistocratie - Grieks voor ‘regering door de slechtsten’ - begint met het afbrokkelen van democratische normen, bijvoorbeeld doordat politici informele regels schenden. Trump viel rechters en media aan, premier Viktor Orbán knaagde aan de Hongaarse rechtspraak. Als wederzijdse verdraagzaamheid verdampt en institutionele terughoudendheid sneuvelt, wordt politiek een slagveld. Polarisatie viert hoogtij en populisten grijpen hun kans: complexe problemen reduceren ze tot simplistische diefstal door ‘corrupte elites’. Het gevolg? Kiezers stemmen uit protest voor anti-establishmentfiguren, zelfs als die ronduit ongeschikt zijn of crimineel veroordeeld.

Geen coherent plan

Economische ongelijkheid werkt als een katalysator. Naarmate de kloof tussen arm en rijk groeit, verliezen burgers het vertrouwen in instellingen. Ze zoeken heil bij leiders die beloven het systeem ‘terug te pakken’, ook al ontbreekt elk coherent plan. Trumps belastingkorting voor de rijken in 2017, die de staatsschuld deed exploderen, is een schoolvoorbeeld van kortetermijndenken dat de crises verdiept, zoals onderzoek aantoont.

Het dieptepunt wordt bereikt als loyaliteit boven bekwaamheid wordt gesteld. In Hongarije verving Orbán onafhankelijke rechters en ambtenaren door partijgetrouwen, met een uitgeholde gezondheidszorg, verloederd onderwijs en een impotente justitie tot gevolg. In de Verenigde Staten wordt Trump omringd door incompetente maar loyale figuren zoals vicepresident J.D. Vance en minister van Defensie Pete Hegseth.

Democratie draait niet alleen om formele structuren - verkiezingen, grondwetten - maar ook om informele normen zoals vertrouwen. Zonder sociaal kapitaal - wederzijds vertrouwen, gedeelde normen en netwerken in een samenleving - verwordt democratie tot een kakistocratie. Het verval van sociaal kapitaal door corruptie, polarisatie of institutionele erosie ondermijnt democratische systemen.‘Zo wordt het cement van de democratie - sociaal kapitaal -verpulverd’, waarschuwde Francis Fukuyama in 1995 in ‘Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity’.

De gevolgen van Trumps beleid zijn desastreus. Zijn tarievenoorlog kostte tijdens zijn eerste ambtstermijn Amerikaanse boeren miljarden aan exportinkomsten. Zijn huidige beleid - een giftige mix van protectionisme en monetair nihilisme - dreigt het mondiale handelssysteem te ontwrichten en de inflatie aan te wakkeren. Economen als Dani Rodrik voorspellen een domino-effect: stijgende consumentenprijzen, afnemende koopkracht en uiteindelijk een recessie die vooral de arbeidersklasse treft.

Morele fundamenten

Maar de grootste schade blijft immaterieel: het vertrouwen in de democratie zelf. Toen Trumps supporters op 6 januari 2021 het Capitool bestormden, was dat geen toeval. Het was het logische eindpunt van een cultuur waarin leugens normaal geworden zijn. Democratie kan niet functioneren zonder gedeelde morele fundamenten.

Herstel vereist daarom institutionele weerbaarheid en existentiële herbezinning. Institutionele hervormingen moeten samengaan met een publieke dialoog over wat samenleven betekent - iets wat verloren gaat in een politiek die alleen om technocratisch management en partijbelangen draait. Democratieën moeten investeren in onderwijs dat kritisch denken als absolute prioriteit vooropstelt, belastinghervormingen waarbij multinationals proportioneel bijdragen, en een pers die feiten boven sensatie stelt. 

Politieke partijen zijn verworden tot ‘merken’, die burgers reduceren tot consumenten in een gepolariseerde markt. Een inclusiever kiesstelsel kan ruimte scheppen voor een politiek die draait om gemeenschappelijke waarden in plaats van identiteitsconflicten. We weten uit onderzoek dat de invoering van 'ranked-choice voting', waarbij kiezers kandidaten rangschikken in volgorde van voorkeur, polarisering kan intomen. In de Amerikaanse staat Maine leidt ranked-choice voting sinds 2018 tot meer civiele campagnes en minder negatieve advertenties. Een teken dat systeemverandering gedrag kan sturen. 

De geschiedenis leert dat imperiums vooral door interne verdeeldheid uiteenvallen. Amerika’s kakistocratie is een waarschuwing, geen noodlot. Zoals de Duits-Amerikaanse politiek filosofe Hannah Arendt al in 1951 schreef in 'The Origins of Totalitarianism': ‘Het radicaalste wat we kunnen doen, is beginnen te begrijpen wat er gebeurt.’ Laten we die radicale daad nu verrichten, voor het te laat is.