Frederik Anseel | Trump en het Overton-venster van aanvaardbare meningen

Ik had niet verwacht dat Donald Trump in 2016 de Amerikaanse presidentsverkiezingen zou winnen, ik had het fout over de brexit, en ook deze keer had ik het verkeerd voor.

De eerste verkiezingsstrijd van Trump introduceerde bij het brede publiek het Overton-venster. Voor wie toen niet bij de les was: het Overton-venster is een metafoor voor het spectrum van aanvaardbare politieke opvattingen.

In de jaren 90 waarschuwde de politicoloog Joseph Overton dat sommige ideeën je buiten het Overton-venster plaatsen, buiten de grenzen van wat als acceptabel wordt gezien. Er zijn zaken die not done zijn of die niet hardop gezegd kunnen worden in het publieke debat.

Politici zijn voortdurend op zoek naar waar de grenzen van de aanvaardbare meningen liggen. Een idee dat vandaag ondenkbaar lijkt, kan morgen binnen het kader vallen. En naarmate de zone verschuift, worden posities die ooit nauwelijks acceptabel waren meer aanvaardbaar.

Aan de rechterzijde zijn ideeën zoals ‘een muur voor migratie’ of ‘remigratie’ legitieme discussiethema’s geworden. Aan de linkerzijde waren ideeën zoals een basisinkomen, of genderinclusief taalgebruik - denk aan de voornaamwoorden hen/hun - ooit ondenkbaar.

Het idee, een machtig leger

Voor een psycholoog is die groepsdynamiek razend interessant. ‘Geen leger in de wereld is zo machtig als een idee waarvoor de tijd rijp is’, schreef Victor Hugo. Een idee is natuurlijk niet plots ‘rijp’. Hoe stroomt een idee van ondenkbaar naar radicaal, naar aanvaardbaar, naar zinvol, naar populair en uiteindelijk naar beleid?

Malcolm Gladwell maakte naam en fortuin met zijn boek ‘The Tipping Point’, dat verklaarde waarom bepaalde ideeën plots mainstream worden. In zijn nieuwe boek ‘Revenge of the Tipping Point’ doet hij dat dunnetjes over. Bij Gladwell staat de waarheid nooit in de weg van een goed verhaal, maar hij maakt de wetenschap van virale ideeën wel toegankelijk.

Het is de vraag of politici als Trump het Overton-venster van acceptabele ideeën kunnen beïnvloeden of gewoon een aandachtige toeschouwer zijn. Bij de eerste verkiezing van Trump in 2016 was het twijfelen. Trump gaf de indruk het Overton-venster in te beuken met nieuwe radicale ideeën. Maar misschien had hij vooral een neus voor meningen die al populair waren maar onuitgesproken bleven.

Vertrouwend op zijn buikgevoel en Twitter toonde hij aan traditionele politici en media dat het Overton-venster veel breder was dan wat iedereen aannam. De ideeën die hij op Twitter lanceerde, circuleerden al in privékringen bij een groter publiek, maar het was Trump die ze aanvoelde en hardop proclameerde.

'They're eating the cats'

Is er iets veranderd in de verkiezingsstrijd van 2024? Dit keer was er geen Steve Bannon die het debat opzweepte met radicale ideeën. De nieuwe ringmeester Elon Musk beperkte zich tot samenzweringen retweeten op X. Trump herhaalde op zijn eigen rally’s tot vervelens toe dezelfde meanderende verhalen. Zijn stokpaardjes migratie, de ‘deep state’, belastingen en protectionisme doen het goed, maar verbaasden niemand. Ze waren de voorbije jaren ook gemeengoed bij Europese politici.

De zeldzame momenten waarop Trump de natie als vanouds kon opzwepen, waren toen hij feilloos de onderbuik van zijn kiespubliek aanvoelde. ‘They’re eating the cats, they’re eating the dogs’ was een instant klassieker. De ‘fight fight fight’-vuist na de aanslag op zijn leven en zijn optreden in een McDonald’s-restaurant echoën all-American evergreens. Maar nieuwe radicale ideeën die plots aanvaardbaar werden, nee, die hoorden we niet. 

Trump heeft het Overton-venster niet verschoven of ingeslagen. Het zijn vaak radicale opiniemakers, denktanks, artiesten en influencers die voorheen ondenkbare ideeën aanvaardbaar maken. Politici zijn vooral bezig met het detecteren waar het venster is, om zich er dan snel binnen te positioneren. Trump - en andere populistische politici - weten nu dat er een achterban is die vatbaar is voor reactionaire ideeën. Een groot deel van het electoraat ziet plots dat zijn bekommernissen centraal in het politieke debat staan. Die wederzijdse bevestiging van kiespubliek en politicus opent ruimte om het Overton-venster verder uit te breiden.

Nu Trump een overtuigend mandaat gewonnen heeft, zal hij niet aarzelen om nog radicalere ideeën op te pikken. Of dat inderdaad tot een ‘golden age’ voor Amerika leidt, valt nog te bezien.