Vakbond heeft privileges nodig

Door Andreas Tirez, kernlid van de denktank Liberales. Blogt op economieblog.be.

Een van de weinige verdedigers van de vakbonden in het Vlaamse opinielandschap is Joël De Ceulaer, journalist bij De Morgen. Hij stelt dat de middenklasse nog spijt zal krijgen als ze haar steun voor de vakbonden intrekt. Slechts weinig individuele werknemers zijn immers sterk genoeg om op gelijke voet met hun werkgever te onderhandelen over de arbeidsvoorwaarden. Er is collectieve actie nodig.

De Ceulaer heeft een punt: zonder collectieve actie staat de overgrote meerderheid van de werknemers zwak tegenover de werkgever. De vraag is of er speciale regels nodig zijn voor de vakbond, zoals het gebrek aan rechtspersoonlijkheid of de bescherming tegen ontslag voor de vakbondsafgevaardigde. Biedt de grondwet niet voldoende garanties opdat werknemers zich zouden kunnen organiseren? Die speciale regels, noem het maar privileges, zijn dan onnodig.

De belangen van werknemers lopen vaak gelijk, dus kun je aannemen dat ze zich ook zonder privileges voldoende sterk zullen organiseren. Dat gaat echter voorbij aan de logica van collectieve actie die de Amerikaanse econoom Mancur Olson in de jaren 60 beschreef. Collectieve actie heeft een systeemfout: vrijbuitersgedrag of ‘free riding’. Het is rationeel om als individu anderen de kastanjes uit het vuur te laten halen en mee te genieten van het resultaat, zonder zelf inspanningen te leveren.

Vakbondsacties

Bij vakbondsacties is het gevaar van vrijbuitersgedrag zeer groot. Als er gestaakt wordt voor betere arbeidsvoorwaarden geldt het verkregen resultaat niet alleen voor wie gestaakt heeft, maar ook voor alle andere werknemers. Bovendien zijn werknemers doorgaans met relatief veel, waardoor één persoon meer of minder weinig verschil lijkt te maken. Dat geldt natuurlijk voor elke individuele werknemer, waardoor het risico bestaat dat uiteindelijk niemand nog kiest voor collectieve actie. En dan staat de werknemer plots alleen tegenover zijn werkgever, die doorgaans (veel) meer macht heeft, ook tegenover de werknemer uit de middenklasse.

Het gevaar van vrijbuitersgedrag geldt ook voor werkgevers, maar speelt veel minder dan bij werknemers. Simpelweg omdat het aantal werkgevers veel kleiner is. Het is dan makkelijker om elkaar in het oog te houden, de vrijbuiters op te sporen en hen aan te manen hun steentje bij te dragen. Bovendien moeten veel minder mensen de winst van de collectieve actie delen. De inzet per individu is dus veel groter en dat zet sterker aan tot actie.

Er is dus een sterk onevenwicht in het vrijbuitersprobleem tussen werkgevers en werknemers. Als je wilt dat ze op gelijke voet kunnen onderhandelen, moet het probleem voor de vakbond gemilderd worden. Dat is een solide argument om vakbonden bepaalde privileges te gunnen, om zo het vrijbuitersgedrag te milderen en de macht van de vakbond te vergroten. Want een vakbond moet macht hebben, en heeft die macht vooral via collectieve actie.

Misbruikt

Helaas kan macht ook misbruikt worden, zeker in monopoliebedrijven. Dat is dan ook de voornaamste kritiek op de vakbond. Voor mij is niet duidelijk of de huidige cipiersstaking al dan niet terecht is, omdat ik de situatie niet ken. Maar een aantal strijdpunten van de vakbond mist wel een redelijke grond, zoals de vaste benoeming bij het spoor, het onderwijs en de ambtenarij. Ook het halsstarrig bekampen van langer werken kan ik niet begrijpen, omdat de noodzaak volgt uit het behouden van een billijk deel van de economische output voor de gepensioneerden (niet meer, maar ook niet minder).

Het zijn strijdpunten die erop wijzen dat de vakbond zijn macht op elk domein gebruikt om zoveel mogelijk binnen te halen, of het nu redelijk is of niet. Het is dan ook normaal dat een samenleving daar vragen over stelt. Maar zelfs al zijn er goede redenen om de regels voor de vakbond te verstrengen, hij zal altijd bepaalde privileges nodig hebben om vrijbuitersgedrag tegen te gaan.