Leeflonen worden beter automatisch toegekend

Door Andreas Tirez, kernlid van de liberale denktank Liberales. Blogt op Economieblog.be

Vorige week was er commotie over sociale fraude. De RVA moet nog voor 291 miljoen euro uitkeringen terugvorderen die onterecht zijn betaald, een bedrag dat in de loop der jaren is gecumuleerd. Voor 2014 ging het om 139 miljoen euro aan nieuwe vaststellingen, waarvan al 70 miljoen euro terugbetaald is. Voor 2014 moet dus nog 69 miljoen euro teruggevorderd worden.

Het totale uitkeringsbedrag is 11 miljard euro, dus de vastgestelde fraude is met 1 procent relatief klein. Toch raakt dit debat een essentieel deel van de sociale zekerheid, namelijk de doelmatigheid van het sociale beleid: in welke mate komen de middelen terecht bij wie ze echt nodig heeft?

Dat betekent echter niet enkel dat vermeden moet worden dat geld belandt bij wie er geen recht op heeft, maar ook dat het geld daadwerkelijk terechtkomt bij wie er wel recht op heeft. Dat laatste aspect ontbrak in het debat van vorige week, terwijl dat probleem wel eens veel groter zou kunnen zijn.

Dat blijkt althans uit een publicatie in 2011 van Luk Bouckaert en Erik Schokkaert, twee economen van de KU Leuven, over het leefloon in België. Volgens hun schattingen zou 24 procent van de mensen die een leefloon ontvangen er geen recht op hebben. Van de rechthebbenden zou echter 57 procent tot 76 procent er geen ontvangen, met 65 procent als referentiewaarde. Dat betekent dat voor elke rechthebbende die een leefloon ontvangt, bijna twee rechthebbenden geen leefloon krijgen. De cijfers zijn maar schattingen en de auteurs drukken erop dat de percentages voorzichtig geïnterpreteerd moeten worden. Maar ze geven wel aan dat de percentages in lijn liggen van eerdere schattingen voor Duitsland en Nederland.

Als de cijfers een goede schatting van de werkelijkheid zijn, geven ze een opmerkelijk beeld. Van 100 leefloners plegen er 24 fraude en ontvangen er 76 terecht het leefloon. Nog eens 141 ontvangen het leefloon niet, terwijl ze er recht op hebben. De auteurs schatten ook welke bijbehorende bedragen naar rechthebbenden en fraudeurs zijn gegaan, en welke niet naar rechthebbenden zijn gegaan.

De grafiek geeft de geschatte bedragen uit de studie op basis van gegevens voor 2006. In totaal werd 689 miljoen euro uitgekeerd, waarvan 106 miljoen onterecht, of 15 procent van het uitgekeerde bedrag. Dat is procentueel veel hoger dan het bedrag van de nieuw vastgestelde onterechte uitkeringen door de RVA in 2014. De schatting van het niet-opgevraagde bedrag door rechthebbenden is 258 miljoen euro, of 37 procent van het uitgekeerde bedrag. Dat is 2,5 keer groter dan de geschatte fraude.

Vanuit sociaal oogpunt zou het niet-uitkeren van het leefloon aan rechthebbenden als even nefast beschouwd kunnen worden als het uitkeren van het leefloon aan wie er geen recht op heeft. Zeker voor het leefloon, omdat het dan gaat over mensen die helemaal onderaan in de inkomensverdeling zitten.

Duidelijk is dat het leefloon niet terechtkomt bij wie het nodig heeft. De grootste inefficiëntie zit echter niet bij fraude, maar bij de rechthebbenden die het niet aanvragen. Ze kennen het niet, of ze weten niet dat ze er recht op hebben; ook kunnen er taal- of administratieve barrières zijn. Een andere belangrijke reden is het sociale stigma dat aan het leefloon kleeft, en dat bepaalde rechthebbenden absoluut willen vermijden.

De Leuvense economen pleiten ervoor het probleem aan te pakken door de standaardoptie te veranderen. Nu krijg enkel wie het expliciet aanvraagt een leefloon. Dat kan men omkeren door automatisch het leefloon uit te keren aan wie er recht op heeft. En iemand kan afzien van het leefloon door dat expliciet aan te vragen. Het zou de doelmatigheid van dit belangrijke domein van het sociaal beleid ongetwijfeld sterk verhogen.