Snowden-affaire is het voorlopige dieptepunt in de relatie tussen Amerika en Rusland

Door Lien Verpoest, docent slavistiek en Oost-Europa aan de KU Leuven.

De Russische machthebbers hebben de ‘reset button’ die de toenmalige Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Hillary Clinton in 2009 cadeau gaf duidelijk met een grote boog richting vuilnisbak gemikt. Sinds 2011 zijn de relaties met de Verenigde Staten sterk verslechterd. Dat Rusland nu ook plots een rol blijkt te spelen in de Snowden-affaire, is een voorlopig dieptepunt. Dat één persoon kan leiden tot gekibbel tussen twee grootmachten, toont vooral aan hoe gespannen de verhoudingen nu al zijn. Ook al waren Rusland en het Westen in de jaren negentig niet altijd even goede vrienden, in vergelijking met nu kan je de oost-westrelatie toen een ware honeymoonperiode noemen. Dat er serieuze barsten in het huwelijk zitten, valt door beide partijen niet langer te ontkennen. De hamvraag is dan ook: ‘Hoe is het zo ver kunnen komen?’

Ten eerste leidde de economische remonte van Rusland tot een verhoogde assertiviteit inzake buitenlands beleid. Poetin noch Medvedev trad in Jeltsins joviale voetsporen. Het alterneren van president- en premierschap tussen Medvedev en Poetin en vooral ook de uitspraken over ‘managed democracy’ brachten Rusland snel in het vizier van de VS en de Europese Unie. De onverzettelijke houding van Poetin tijdens de protesten na de parlements- en presidentsverkiezingen en zijn pogingen om de oppositie op alle mogelijke manieren te saboteren deden het imago van de president evenmin goed.

Nog verontrustender zijn de wapenleveringen aan Syrië, het bewust blokkeren van diplomatieke oplossingen van dit tragische conflict en de spionageaffaires die de voorbije jaren in Moskou aan het licht kwamen. Daar komt nog bij dat de openlijk antiwesterse ngo-wet van juli 2012 toelaat organisaties die financiering uit het buitenland ontvangen, te bestempelen als ‘buitenlandse agenten’, en ze riskeren grote boetes of zelfs celstraffen als ze geen financieel toezicht toelaten.

Laat ons met rust

De niet-aflatende stroom kritiek uit het Westen heeft de voorbije jaren bovendien voor bijzonder grote ergernis gezorgd bij de Russische machthebbers, Poetin voorop. ‘Het negatieve imago van Rusland is een stereotype dat opgelegd wordt aan mensen over de hele wereld en strookt niet met de werkelijkheid’, foeterde Poetin eind april 2013 tijdens een van zijn ‘spontane’ interviewsessies met Russische burgers.

Het steeds grotere onbegrip vanuit het Westen heeft ertoe geleid dat Rusland zich openlijk is gaan distantiëren van bepaalde westerse normen en waarden. Zo kan de onlangs aangenomen wetgeving tegen homopropaganda, net zoals het feit dat gayprideparades in Moskou in 2012 voor 100 jaar verboden werden, niet bepaald gezien worden als een voorbeeld van de door het Westen zo hoog in het vaandel gedragen tolerantie en openheid. De uitspraken van Poetin toen hij gisteren aangesproken werd over die wetgeving tijdens zijn bezoek aan Finland (25/6) spreekt boekdelen: ‘Wij bemoeien ons niet met de officiële standpunten van andere staten over die thematiek. In sommige Europese landen is men van mening dat men dat niet moet begrenzen; wij moeien ons daar niet mee. In Rusland voeren we uit wat de Doema besloten heeft. Ik vraag u zich niet te bemoeien met onze regelgeving.’ Vrij vertaald: laat ons met rust.

Magnitsky

Nog extremer wordt het als we naar de verzuurde relaties met de VS kijken. Rusland reageerde als een gebeten hond op de Amerikaanse Magnitsky-wet van 14 december 2012. Die wet maakt het mogelijk om Russen die verdacht worden van het schenden van mensenrechten hun visum te ontzeggen en hun Amerikaanse bezittingen in beslag te nemen. Ruslands reactie was er een van pure vergelding: twee weken later ondertekende Poetin een wet waardoor Amerikanen ‘die de mensenrechten van Russische burgers schenden’ toegang tot het land ontzegd kan worden. Ook hun bezittingen kunnen in beslag genomen worden. Bovendien kunnen Amerikaanse staatsburgers door die wet geen Russische kinderen meer adopteren.

Zo’n kleinzerig gedrag toont aan dat de houding van Rusland tegenover de VS er een is geworden van kleine provocaties met een grote symboolwaarde; Snowden laten passeren door Rusland met als argument dat hij ‘geen crimineel gedrag heeft vertoond op Russische bodem’ hoort in dat rijtje thuis. Spijtig genoeg doet dat extreme gedrag de Russische bevolking onrecht aan. Het Russische onderzoeksbureau VTSIOM stelde in een recente opiniepeiling vast dat de perceptie van Amerika bij de gemiddelde Rus positief is en die overwegend positieve houding de voorbije jaren onveranderd is gebleven. Van een negatieve perceptie van de Magnitsky-wet is al helemaal geen sprake; de meerderheid van de bevraagden is niet op de hoogte van de wet of staat onverschillig tegenover de inhoud. Het nationale draagvlak voor dit provocatieve buitenlands beleid is erg beperkt en de winstmarge is zo mogelijk nog beperkter. Poetins weigering om Snowden uit te leveren zal Rusland geen internationale brownie points opleveren, maar zal integendeel alleen olie op het voorlopig nog smeulende vuur gooien.