Wel of geen angstcultuur, de perceptie vormt de realiteit

Percepties kunnen ver uit elkaar liggen. Nog los van wat zich bij de VRT afspeelt, gebeurt het op de werkvloer wel vaker dat een leidinggevende ervan overtuigd is dat hij zeer bereikbaar is voor zijn medewerkers, terwijl een medewerker het gesprek mijdt omdat die zich - al dan niet terecht - psychologisch niet veilig voelt in de hiërarchische relatie.

Dat verhoogt de kans dat frustraties zich ophopen. Tot de boel ontploft. De medewerker verwijt de leidinggevende dan langdurig toxisch of onbekwaam gedrag, terwijl de leidinggevende niet begrijpt waarom de medewerker niet veel eerder heeft aangegeven dat zijn gedrag niet oké aanvoelde. Voor de leidinggevende voelde de situatie namelijk wel psychologisch veilig.

Ook in teamverband blijkt dat een realiteit. Onderzoek leert dat de kans groot is dat je de percepties van teamleden met wie je een goede relatie hebt, overneemt. Vinden zij dat in het team een grote psychologische veiligheid bestaat, dan vind jij dat ook. Vinden teamleden met wie je minder goed mee opschiet hetzelfde, dan is de kans veel kleiner dat je hun mening deelt. Een cultuur van veiligheid versus angst is dus sterk onderhevig aan groepsdynamische processen.

Vergelijk het met veiligheid in je buurt. Vindt je favoriete buur dat er wel heel veel ongure types in de straat rondhangen en dat het risico op inbraak reëel is, dan kan hij je wellicht snel overhalen om lid te worden van het whatsappgroepje van het buurtcomité. Vindt een andere buur met wie je op gespannen voet leeft net hetzelfde, dan is de kans veel kleiner.

Kortom, het inschatten van veilige ruimte is complex en sociaal besmettelijk. Zeker in tijden van crisis, uit de hand lopende waardenconflicten of bruuske ontslagen dreigt zo’n inschatting alle kanten uit te schieten. Sommigen duiken nog meer onder de radar en proberen onzichtbaar te worden, een reactie van freeze of flight. Anderen ze nemen het woord en komen vlijmscherp en/of polariserend uit de hoek (fight).

Om het vuur te blussen wordt vervolgens alle heil verwacht van een bruggenbouwer. Maar diens rol is heikel in een crisis, omdat ze te zichtbaar en te expliciet is. Bruggenbouwers worden daardoor al snel de zondebok. Dat zagen we ook bij de VRT. Extern expert Rob van Eijbergen werd in de pers en op de sociale media meermaals door de mangel gehaald.

De sleutel om opnieuw een veilig huis van vertrouwen te worden, ligt elders: in wat de Nederlandse filosoof Bart Brandsma het ‘stille midden’ van de organisatie noemt. Daar, in de luwte, kan de balans worden hersteld door te focussen op verbinding in plaats van polarisatie. Door opnieuw op zoek te gaan naar gedeelde waarden en gemeenschappelijke trots. En bovenal door de wonden te likken en belangrijke lessen te trekken over hoe complex een angst- en veiligheidscultuur wel zijn.