Volksgezondheid is geen excuus voor invoering '1984'

Sinds de pandemie-uitbraak staat '1984' van George Orwell in de lijst van de tien meest verkochte Engelstalige werken. Is het toevallig dat veel mensen zich net nu aangesproken voelen door deze klassieker? Of heeft dat te maken met hoe het discours en de aanpak van de coronacrisis doen denken aan de waarschuwingen in het boek?

Vaak wordt '1984' te pas en te onpas ingeroepen in het debat over de mogelijkheden van een staat om de nationale veiligheid te waarborgen. Grondrechten en essentiële vrijheden moeten met de voeten worden getreden om ze te beschermen. Met die paradox worstelen de veiligheidsdiensten voortdurend. Meer slagkracht om dreigingen te bestrijden, in de vorm van meer bewegingsruimte en een krachtiger optreden tegen misdadigers of terreurverdachten met draconische wetten en straffen, bevat altijd het grote risico dat dergelijke verreikende en ingrijpende maatregelen een groter gevaar worden dan wat die maatregelen wilden tegenhouden. In het veiligheidsonderzoek heet dat het veiligheidsdilemma.

De belangrijkste les die Orwell wilde meegeven, was dat niet Big Brother die totalitaire staat had gecreëerd. De maatschappij had die dictatuur zelf ingeroepen. Gemanipuleerd door angst stond ze gewillig toe dat ze werd onderworpen en onderdrukt. Orwell waarschuwt voor wat kan misgaan als crisissen of onveiligheidsgevoelens een collectieve angst teweegbrengen. Waardoor fundamentele waarden opgeofferd worden aan het bedwingen van een tijdelijk probleem, zelfs al is dat fictief of overroepen.

Orwells werk en bepaalde aspecten van de omgang met de coronacrisis vertonen griezelige gelijkenissen. Een onafgebroken stroom onheilspellende berichten over besmettingen, varianten en vaccinrisico’s lijkt bijna op de dagelijkse propagandasessies in de roman om de massahysterie en de neurose hoog te houden. Kritische stemmen die nuchterheid en redelijkheid bepleiten, worden als subversief weggezet.

Vrijheid

Blind conformisme en bemoeizucht heten burgerschap. Voor contacttracing wordt gegevensverzameling mogelijk gemaakt waarvan zelfs de engste inlichtingendiensten opkijken. Uitspraken over vrijheid die Stalin of Mussolini niet beter hadden kunnen verwoorden zijn bon ton geworden. Een opbod aan repressieve acties en excessen laten merkwaardig veel - en dan nog niet-verkozen - personages toe hun angstaanjagend verregaande autoritaire trekjes onbeschaamd te botvieren.

We geven die hoogst gevaarlijke precedenten nu al een jaar de vrije loop en binnenkort zelfs kracht van wet. Angst en onzekerheid, bevestigd door een continue sensationele berichtgeving en in de hand gewerkt door extreme maatregelen, versterken negatieve emoties van onveiligheid, kwetsbaarheid en controleverlies. Die jagen de wil aan om almaar meer beperkingen en ingrepen te aanvaarden. Dat soort virus is nog sluipender, nog ernstiger en onnoemelijk veel gevaarlijker.

Adolf Hitler

Lang nadat corona geen dreiging meer is, zal dit ons blijven achtervolgen. Extremistische ideologieën zullen teren op de precedenten en op de economische en psychologische impact van de maatregelen. De deur staat open voor een almaar dwingender en dictatoriale overheid. Zelfs de wetten waarmee de Reichstag in 1933 Adolf Hitler, die hier de vorige avondklok invoerde, bevoegdheden gaf om de noodtoestand te bedwingen, bevatten meer controlemechanismen dan het ontwerp van pandemiewet dat nu voorligt.

In het debat over de pandemiewet moet men beseffen dat het veiligheidsdilemma ook opgaat voor de volksgezondheid. Het kan zelfs nog groter zijn, omdat advies genomen wordt van experts die zich minder bewust zijn van de risico’s van verregaande maatregelen dan veiligheidsprofessionals. Bij die laatste groep zit het respect voor de ooit fundamentele principes van de rechtsstaat en de behoedzaamheid voor machtsmisbruik dankzij ervaring diep ingebakken.

De microscopische focus op het verhinderen van besmettingen verliest het perspectief op wat daarna zal komen. Doeltreffende maatregelen zijn nodig en ik trek de ernst van het coronavirus zeker niet in twijfel, maar wel de tunnelvisie en het discours errond. Een discours dat ontkent dat deze situatie hoe langer hoe minder houdbaar is en vooral blind en doof is voor de enorme schade die de maatregelen economisch, psychologisch, en maatschappelijk aanrichten.

Orwells lessen moeten ter harte genomen worden. Het virus verslaan is van het grootste belang, maar als dit zo doorgaat belandt de democratische rechtsstaat binnenkort ook op intensieve zorg.

Kenneth Lasoen

Docent inlichtingen- en veiligheidsstudies UAntwerpen en auteur van 'Geheim België. Geschiedenis van de inlichtingendiensten' (2020)