Van lokale democratie naar dorpsspektakel

Voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen is het nog nagelbijten tot 5 november. Maar de liefhebbers van het genre kunnen hun hart al ophalen: in Vlaanderen nadert de lokale stembusslag van 13 oktober met rasse schreden.

Ook hier zien we almaar vaker elementen die we klassiek in presidentiële systemen terugvinden, een trend die zich al decennia aftekent. De nieuwe regels voor de gemeenteraadsverkiezingen in Vlaanderen dreigen de rol van personalisering onbedoeld verder te versterken. De lokale democratie dreigt zo nog meer te vervellen tot een strak geregisseerde, op persoonlijke branding gerichte show met een tweestrijd ten koste van de inhoud. De professionalisering van de politieke communicatie en (sociale) medialogica drijven die ontwikkelingen verder aan.

De nieuwe regels schaffen niet alleen de opkomstplicht af, ook wordt de lijststem beperkt, waardoor voorkeurstemmen halen belangrijker wordt. De kandidaat van de grootste coalitiefractie met de meeste naamstemmen wordt burgemeester. Die persoon krijgt 14 dagen exclusief initiatiefrecht om een meerderheid op de been te brengen.

Officieel moeten die ingrepen de lokale democratie versterken en dichter bij de burger brengen, door kiezers rechtstreeks inspraak te geven in het verkiezen van de burgemeester. Toch is een neveneffect dat de campagne - die al permanent was en waar de focus al verschoof van partijen en inhoud naar personen en vorm - zich nog meer langs de lijnen van personalisering afspeelt, met slechts aandacht voor een handvol uitverkoren politici en steden.

Clash der titanen

Het is een klassieker: steevast wordt de stembusgang in de steden gereduceerd tot een ultieme clash der titanen. Die kopstukken worden in debatten en in de verslaggeving diametraal tegenover elkaar gezet en zuigen disproportioneel alle aandacht naar zich toe. In Antwerpen gaat de tweestrijd tussen Bart De Wever (N-VA) en Jos D’Haese (PVDA), in Gent kruisen Mathias Declercq (Voor Gent) en Filip Watteeuw (Groen) de degens, in Genk is het afwachten of Zuhal Demir (N-VA) Wim Dries (CD&V) onttroont, en in Oostende daagt John Crombez (Vooruit) Bart Tommelein (Trots op Oostende) uit.

Een opmerkzaam lezer merkt de ironie: de kiesstrijd wordt verslagen als een de facto tweepartijensysteem, terwijl natuurlijk veel meer partijen naar de gunst van de kiezer dingen. Kandidaten spelen daarop: ofwel kiest u voor hetzelfde, ofwel voor verandering. De andere kandidaten worden verdrukt in de rol van achtergrondfiguur of decor.

Bovendien is die aandacht ongelijk verdeeld: de spotlights staat steevast op enkele centrumsteden, waar nationale kopstukken zich in de plaatselijke kiesstrijd gooien. Kleinere steden of gemeenten krijgen minder aandacht (al zijn er uitzonderingen, denk maar aan Ninove). In de televisiestudio’s en debatten vinden we veelal partijvoorzitters, uittredende of nieuwe ministers of andere nationale politici terug, van wie niet eens zeker is dat ze daadwerkelijk zullen zetelen. Vragen over cumul van mandaten of kiezersbedrog zijn de olifant in de kamer, en dan zwijgen we nog over nepotisme.

Kartels

Dat voorkeurstemmen belangrijker worden en de volgorde van de verkozenen bepalen, spoort kandidaten aan zo veel mogelijk persoonlijk campagne te voeren en zichzelf in de verf te zetten. De campagne wordt opgehangen aan de persoon, in plaats van aan standpunten. Verkiezingen zijn al langer een populariteitsshow waar vorm inhoud dreigt te verdringen. Het toenemende belang van het aantal voorkeurstemmen versterkt die trend.

Kandidaten zetten alle middelen in: kiezers krijgen brieven in de bus met een persoonlijke aanspreking, de socialemediaposts en volg- of vriendschapsverzoeken rijzen de pan uit, advertenties overspoelen onze feed, huisbezoeken worden opgedreven, en op markten is het al weken politici ontwijken. Kandidaten maken ook dankbaar gebruik van technieken zoals microtargeting, waarbij ze gericht kiezers proberen te strikken, een handje geholpen door de gulle partijfinanciering.

Doordat kartels zijn gevormd, om zeker de grootste te worden, lijken partijen inwisselbaar, wat opnieuw verschraling van de inhoud aanwakkert. Veel programma’s blinken uit in vaagheid en verworden tot een samenraapsel van losse voorstellen met als grootste gemene deler dat men voor ‘(voeg naam gemeente/stad/postcode in)’ is.

Genuanceerde beleidsvoorstellen gekoppeld aan een brede visie of een coherent toekomstplan zijn schaars. Velen blijven hangen in algemene doelstellingen voor hun gemeente in plaats van concreet uitgewerkte en becijferde maatregelen te presenteren. Is er een burger die géén veiliger fietspaden, leefbare buurten, meer groen of betaalbare woningen wil?

Neveneffecten

Natuurlijk spelen op lokaal niveau de grote ideologische vraagstukken minder. Persoonlijke banden hebben altijd een belangrijke rol gespeeld in de lokale verkiezingen. Met 300 Vlaamse gemeenten kan niet elke verkiezing evenveel aandacht krijgen. Toch versterken de nieuwe regels de evolutie naar oppervlakkige verkiezingscampagnes, waarbij het gaat over welke charismatische figuur de beste show opvoert en waarbij nationale kopstukken de lokale lijsttrekkers verdringen. Campagnevoering als tweestrijd werkt strategisch stemmen in de hand.

Wat begon als nobele poging om de democratie dichter bij de mensen te brengen, dreigt uit te monden in een dorpsspektakel.