Schaduwoorlog in het Midden-Oosten

Door David Criekemans. Hij doceert buitenlands beleid aan de Universiteit Antwerpen, internationale politiek en veiligheid aan het University College Roosevelt in Middelburg en geopolitiek aan het Geneva Institute of Geopolitical Studies.

Drones vielen vorig weekend Saoedische olieinstallaties aan. De gevolgen waren spectaculair: Riyad moest zijn olieproductie bijna halveren naar ongeveer 5,6 miljoen vaten per dag. De olieprijs schoot eerst 20 procent omhoog, maar stabiliseerde nadien deels. Er zijn genoeg strategische reserves in de wereld om zo’n schok tijdelijk op te vangen. Toch is de situatie verontrustend. Er heerst een schaduwoorlog tussen Iran en Saoedi-Arabië, die elk moment kan ontploffen. Hoe moeten we die gebeurtenissen in hun context plaatsen?

Iran en Saoedi-Arabië zijn verwikkeld in een concurrentiestrijd om het regionale leiderschap, die de afgelopen twee decennia aanzienlijk is verhevigd. Toen de Amerikaanse president George W. Bush in maart 2003 Irak binnenviel om het soennitische minderheidsregime van Saddam Hoessein te onttronen, werd ‘democratie’ zonder ‘checks and balances’ ingevoerd. De facto werden de sjiieten, die de meerderheid uitmaken, er de winnaar. Irak ging zijn beleid steeds vaker afstemmen op dat van Iran. Toen het land niet veel later in de greep van het soennitische terrorisme kwam, gingen Iraanse speciale troepen mee vechten op Iraakse bodem.

Counteren

Een gelijkaardig scenario speelde zich af in Syrië. De alewitische president Bashar al-Assad leunde erg op Iraanse steun en op de sjiitische strijders van Hezbollah uit Libanon. Assad had vanaf 2011 betogingen onderdrukt van de soennitische meerderheid, die voor democratische hervormingen ijverde. Saoedi-Arabië kon als zelfverklaarde verdediger van de soennieten in de regio niet achterblijven en begon allerlei radicaal soennitische rebellenbewegingen te steunen met geld en wapens. Wisten zij veel wie dat allemaal waren, het doel was Iran te counteren en alle middelen waren gelegitimeerd. Maar dat lokte nog meer steun uit van Teheran.

Een ander front in Jemen barstte los toen de Saoedische kroonprins Mohammed bin Salman aan de macht kwam als minister van Economische Zaken en Defensie. De Houthi’s in het westen van Jemen werden in 2015 gezien als gesteund door Iran, waarvoor op dat moment eigenlijk minder duidelijke bewijzen waren. Zij probeerden wel de door Riyad gesteunde Jemenitische president Abdrabbuh Mansur Hadi te verjagen uit de hoofdstad Sana’a. Een soennitische coalitie onder leiding van Saoedi-Arabië ging er zwaar bombarderen en legde een blokkade op.

Het gaat om een van de woeligste conflicten in de regio met veel burgerslachtoffers. Het werd een zichzelf waarmakende voorspelling: uiteindelijk kon Iran niet anders dan helpen, zij het indirect. De droneaanvallen op Saoedische olie-installaties van vorige week werden door de Houthi’s in het zuiden opgeëist. De Saoedi’s beweren dan weer dat de drones vanuit het noorden kwamen, ze verdenken Iran ditmaal rechtstreeks.

Koekje van eigen deeg

De schaduwoorlog die beide landen uitvechten, is vandaag een economische strijd. In mei 2018 stapte de Amerikaanse president Donald Trump uit de zogenaamde Irandeal, het akkoord dat op 14 juli 2015 tot stand kwam door zijn voorganger Barack Obama. Het voorzag in de ontmanteling van de militaire dimensie van het Iraanse nucleaire programma in ruil voor toegang tot de internationale markten en buitenlandse investeringen. Door uit het akkoord te stappen en met sancties aan het adres van Europese bedrijven te dreigen stortte de Iraanse economie in. Trumps buitenlands beleid werd als het ware door de Saoedische regering ‘gekocht’ via een wapendeal van meer dan 100 miljard dollar.

Het lijkt erop dat Iran met de drone-aanvallen wil aangeven dat het de Saoedische economie een koekje van eigen deeg kan bakken. Riyad was van plan het oliebedrijf Saudi Aramco deels te privatiseren. Investeerders zullen nu wel twee keer nadenken en met de geopolitieke risico’s als argument een lagere prijs bedingen. Zelden werd met een asymmetrische aanval zo’n zware miljardenschade veroorzaakt, overigens zonder verlies van mensenlevens. Eens die laatste drempel rechtstreeks wordt overschreden, dreigt de hoogspanning te ontaarden tot een onoverzichtelijk kluwen waarbij niemand nog weet hoe het te stoppen.