Oproep tot een onafhankelijke evaluatie van de Belgische coronarespons

Al twee en een half jaar veroorzaakt de COVID-19-pandemie schokgolven door ons gezondheidszorgsysteem, onze democratische instellingen, ons economisch en maatschappelijk weefsel, ons wetenschapsbedrijf en onze media.

Door de omvang van de crisis is het begrijpelijk dat de respons van het beleid in grote mate geïmproviseerd was, met goede en minder goede kanten. Velen hebben hun best gedaan in moeilijke omstandigheden. Na twee en een half jaar covid dringt zich wel een globale en onafhankelijke evaluatie op. Niet als afrekening of waardeoordeel over individuele betrokkenen, maar om lessen te trekken en bij te sturen, en zo beter gewapend te zijn voor de toekomst.

Want maatregelen die werden genomen om het virus op de korte termijn te beteugelen, hebben onvermijdelijk ook indirecte langetermijneffecten. Die blijken soms ernstiger dan velen verwachtten. Het mentale welzijn heeft een deuk gekregen. De leerachterstand is onmiskenbaar, vooral bij de meest kwetsbaren, met langdurige gevolgen voor de welvaart en de gezondheid. Ouderen hebben kostbare tijd in eenzaamheid doorgebracht, soms tot op hun sterfbed. Ons gezondheidszorgsysteem is brozer geworden. En zo kunnen we nog even doorgaan.

Had meer gedaan kunnen worden om ouderen en zwakkeren te beschermen, zowel van ziekte als van isolement? Is voldoende nagedacht over of, wanneer en hoe een overheid sociaal gedrag kan afdwingen en burgerrechten kan opschorten? Zijn data en modellen op een verstandige manier gebruikt, rekening houdend met hun beperkingen? Is het voorzorgsprincipe goed toegepast - wat het virus betreft, maar ook inzake de nevenschade van maatregelen zonder voorgaande? Hadden we geschikte procedures om epidemiologische doelen op de korte termijn af te wegen tegen het bredere welzijn op de langere termijn? En vooral: is voldoende nagedacht over het uiteindelijke doel voor onze samenleving?

Ontoereikend

Er zijn al gedeeltelijke evaluaties gebeurd van aspecten van de covidrespons, ook in de verschillende parlementen van ons land. Die waren nuttig, maar ontoereikend. Om te beginnen waren ze prematuur: de belangrijkste evaluaties gingen bijna uitsluitend over de eerste fase van de pandemie. Mee daardoor waren ze te beperkt en sterk gefocust op de virologische en epidemiologische aspecten. De bredere politieke, ethische en juridische vragen die het technische niveau overstijgen, de expliciete en impliciete afwegingen over beleidsdomeinen heen, kregen zo onvoldoende aandacht.

Bovendien waren ze vaak sterk politiek gefilterd, gefragmenteerd volgens de bevoegdheidsverdelingen tussen de verschillende regeringen, en onvoldoende gebaseerd op data. Hun impact bleef dan ook beperkt: de overkoepelende beleidsaanbevelingen van de evaluatie in het Vlaams Parlement zijn bijvoorbeeld niet eens gepubliceerd. Ook aan de andere is amper gevolg gegeven.

Een onafhankelijke evaluatie van de processen en resultaten van het gevoerde pandemiebeleid is nodig en mogelijk. In onze buurlanden worden verdienstelijke pogingen ondernomen. In Nederland leidt de Onderzoeksraad voor Veiligheid een evaluatie met verregaande bevoegdheden. Een concreet resultaat daarvan is de oprichting van een Maatschappelijk Impact Team, op gelijke hoogte met het Outbreak Management Team (OMT) dat focust op de bestrijding van ziektes. In Duitsland is recent de 'Evaluatie van de juridische basis en maatregelen van de pandemiepolitiek' gepubliceerd door een interdisciplinair comité. In Zweden rondde een coronacommissie in februari 2022 een driedelige evaluatie af. En over het Kanaal is de UK Independent Covid Inquiry begonnen, een onafhankelijk orgaan dat transparant opereert en substantiële middelen en bevoegdheden heeft.

Imperfecties

We kunnen ook leren uit de imperfecties van die buitenlandse voorbeelden. Het Duitse rapport betreurt de te enge focus van de gevraagde beoordeling, een tekort aan personeel, het gebrek aan bijkomende datavergaring en de korte evaluatieperiode. De Zweedse evaluatie benadrukte dat ze maar een tussentijdse balans kon opmaken en dat latere evaluaties noodzakelijk blijven.

In België werd intussen de GEMS (Groep van Experts voor Managementstrategie van COVID-19) herdoopt tot het SSC (Strategic Scientific Committee), met een zo goed als identieke samenstelling. Van verbreding of vernieuwing is geen sprake en politici en beleidsadviseurs tonen weinig animo voor een evaluatie. Nochtans is dat een voorwaarde voor goed bestuur, om lessen te trekken voor toekomstige uitdagingen. Het is niet iets om te vrezen, maar om naar uit te kijken. Het kan bovendien heilzaam zijn en een begin voor het noodzakelijke herstel van de tijdens de pandemie dramatisch toegenomen polarisering. Laat er ons samen werk van maken.

Enkele belangrijke voorbeelden van gedeeltelijke evaluaties van aspecten van de COVID-19-respons:

• 'De Bijzondere Commissie belast met het onderzoek naar de aanpak van de COVID-19-epidemie door Belgie' (Kamer).
• 'Commissie ad hoc voor de evaluatie en verdere uitvoering van het Vlaamse coronabeleid' (Vlaams Parlement), met onder andere 'Stemmen uit de stilte: Getuigenissenboek residentiële ouderenzorg' (Vlaamse Ombudsdienst), 'Cijferrapport corona-impact op het sociaal-economisch weefsel' (SERV) en 'Maatschappelijke beleidsnota: Evaluatie en verdere uitvoering van het Vlaamse coronabeleid' (ongepubliceerd, SERV).
• 'Rapport de la Commission spéciale chargée d’évaluer la gestion de la crise sanitaire de la COVID-19 par la Wallonie' (Waals Parlement).
• 'Daling van het onderwijsniveau: de verborgen kosten van de COVID-19-pandemie' (Federaal Planbureau).
• 'Evaluatie coronamaatregelen VLAIO - Impact van de steunmaatregelen' (VLAIO).
• Eigen adviezen van de SERV, zoals 'Advies betere data voor het (corona-)beleid' en 'Rapport kanaries in de coronastrategie: inspanningen rond broncontrole voor de spiegel'

U vindt de lijst met alle medeondertekenaars en initiatiefnemers op de website www.evaluatienu.be