Open brief | Angst verlamt, hoop zet in beweging

De Amerikaanse president Joe Biden waarschuwde onlangs met de term armageddon voor het einde van de wereld als Rusland kernwapens inzet. Dat was ongetwijfeld bedoeld om zijn Russische ambtsgenoot Vladimir Poetin tot inzicht te brengen, maar door de massale media-aandacht voor zijn woorden is de collateral damage niet te overzien. Je zou voor minder besluiten je bed niet meer uit te komen. Plots lijken de woorden van de Franse president Emmanuel Macron, die het einde van onze zorgeloosheid voorspiegelde, of de vijf lastige winters die premier Alexander De Croo (Open VLD) de Belgen voorschotelde, klein bier. Mocht u het lachen hierna nog niet vergaan zijn, is er nog altijd een keur aan perverse presentatoren, dode orka’s en gaten in de begroting om je op andere gedachten te brengen. Is de wereld echt naar de maan of krijgen fatalisten te veel aandacht?

'Mensen zonder hoop worden toch net wat serieuzer genomen dan hoopvolle stakkers', constateerde de columniste Rebecca de Wit onlangs, en zo is het maar net. Ergens onderweg hebben we beslist dat kritische stemmen een aura van intellectualisme verdienen, terwijl we positivo’s neerzetten als naïef. Cynisme is vandaag zowat synoniem voor de hoogste vorm van realisme. Wie zich negatief uitlaat, is slim en het aanhoren waard. Wie voorzichtig oppert dat we ook hoopvolle signalen niet mogen negeren, wordt meewarig bekeken of genegeerd.

Negativity bias

Wat ook speelt, is een negativity bias, een natuurlijke neiging om meer aandacht te besteden aan het negatieve dan aan het positieve. Bovendien neemt je interesse voor negatieve berichten toe als je onder stress staat. Misschien herkent u dat wel bij uzelf: hoe u in tijden van crisis sterker naar het nieuws toe wordt gezogen, omdat het lezen ervan u een gevoel van controle geeft. Dat was altijd al zo, maar de sociale media hebben dat mechanisme verscherpt, omdat nieuws nu altijd en overal beschikbaar is. Die herhaalde blootstelling aan negatief geladen nieuws kan leiden tot mentale vervormingen, waarbij we negatieve uitkomsten als waarschijnlijker inschatten dan reëel kan worden aangenomen.

Uiteraard is het belangrijk de realiteit te beschrijven. Maar als onze politieke leiders, met in hun kielzog de media, te vaak inspelen op verlies en angst, versterken ze een klimaat van psychologische onveiligheid en werken ze in de hand dat mensen zich terugtrekken. Stress leidt tot een tunnelvisie en maakt dat je alleen nog het gevaar ziet. Dan bereik je dat mensen in paniek slaan als de buurvrouw onverwacht langskomt, dat jongeren, ons toekomstkapitaal, zich bijschrijven op de wachtlijst van de psychiater, of dat ondernemers alleen nog risico’s zien en afhaken. Terwijl we als samenleving enthousiastelingen nodig hebben. Vooruitgang ontstaat in het hoofd van optimisten die geloven dat het anders kan. Als je die mensen de pas afsnijdt met wanhopige berichten over het einde van de wereld, zet je een rem op creativiteit en innovatie. Veerkracht en weerbaarheid delen dan in de klappen. Wat dan weer tot interessante artikels kan leiden over toenemende depressies en zelfdodingen, dat wel.

Andere realiteit

We zijn in de eerste plaats zelf verantwoordelijk voor het nieuws dat we consumeren. We kunnen gewoon de knop afzetten - en dat moeten we regelmatig ook doen, willen we de verontreiniging in ons hoofd binnen de perken houden - maar het zou ook helpen als het aanbod verandert.

Waar vind je die andere realiteit vandaag in de krant? De ontelbare creatievelingen die zich over het klimaatvraagstuk buigen en innovatieve technologieën aandragen? De lokale initiatieven die solidariteit een gezicht geven? De jonge mensen die bewust geen vlees meer eten of de auto laten staan? Positieve acties die een wereld van verschil maken: ze bestaan in overvloed, maar we lezen ze nauwelijks. En dat is jammer, want los van het feit dat ze even reëel zijn als al het slechte nieuws, dragen ze bij aan ons optimisme en onze daadkracht.

De kracht van woorden

Dit is geen pleidooi voor toxic positivity of een kop-in-het-zandcultuur, wel een oproep aan politici en journalisten om hoop en perspectief een waardige plaats te geven in de berichtgeving. En om bedachtzamer om te springen met wat ze verkopen: woorden. Because words create worlds. Taal is niet louter een manier om de werkelijkheid weer te geven, ze schept mee die realiteit, ze is het kompas waarmee we navigeren. Positieve taal nodigt uit tot actie, over-kritische taal verlamt. 'Misschien zijn we nu we van alles van alles vinden pas echt iets verloren', schreef dichteres Merel Morre op een stadse muur. Laat ons dus weer die onbevangenheid opzoeken en elkaar aanmoedigen groots te dromen, in plaats van elkaar klein te houden met cynisme en zogenaamd ‘gezond verstand’. En met angst, de grootste kwaal van deze tijd. Net in onzekere tijden kunnen we ons geen wanhoop permitteren. Verlangen, hoop en lef moeten ons antwoord zijn.

Als het verleden ons iets heeft geleerd, dan wel dat de geschiedenis nooit eenduidig was, maar altijd een bonte mix van goed en kwaad, van gruwel en hoop, van zwakte en kracht. Zo zal ook de toekomst zijn: beangstigend en vol belofte. Wellicht iets om over te mijmeren, nu de avonden lengen en de bladeren vallen. Zijn ze het trieste bewijs dat de mooie zomer voorgoed voorbij is? Of zien we ze als voorbode van knusse, winterse gezelligheid? Beide realiteiten zijn even waar. De keuze is aan u.