Haal de rechtsstaat uit lockdown

Sinds 13 maart kent ook België een beperking van de bewegingsvrijheid en veel andere rechten. Onze grondwet en het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens garanderen die rechten en vrijheden. Niemand mag van zijn vrijheid worden beroofd, behalve in het geval van vervolging voor een misdrijf. Ieder die dat wenst, mag zich vrij verplaatsen en zijn land verlaten. Alleen een onafhankelijke rechter kan straffen opleggen.

Geen straf kan worden ingevoerd of toegepast dan krachtens wetten, goedgekeurd door het parlement. De woning is onschendbaar. Ieder heeft recht op eerbiediging van zijn privéleven en zijn gezinsleven. De morele, lichamelijke, seksuele en geestelijke integriteit zijn gewaarborgd. Ieder moet een menswaardig bestaan kunnen leiden. Dat houdt het recht op arbeid en vrije keuze van beroepsarbeid in. Er is recht op onderwijs en leerplicht. De grondwet voorziet in een scheiding van de wetgevende, de uitvoerende en de rechterlijke macht. Elk speelt zijn rol, elk krijgt zijn deel.

De rechtsstaat bevindt zich op een hellend vlak. De grondwettelijke rechten en vrijheden worden almaar meer beknot en met de voeten getreden. De lijdzaamheid van de burger tegenover die afbraakpolitiek is onrustwekkend. De terrorismegolf, begonnen met de aanslag op de Twin Towers in New York, heeft dat proces in gang gezet. Uit naam van de veiligheid gingen wezenlijke grondrechten op de schop.

Om de rechtsstaat te redden sloopten de terrorismebestrijders de rechtsstaat. De verworvenheden van de verlichting, samengevat in de leuze ‘Liberté, égalité, fraternité’, gingen ongemerkt voor de bijl. ‘Liberté’ maakte plaats voor ‘sécurité’. De burger die dagelijks angst krijgt ingelepeld, is bereid tot grote offers voor zijn veiligheid. Helaas gaat het om een vals veiligheidsgevoel.

Corona

Ook het coronavirus deelt rake klappen uit aan de rechtsstaat. Democratie heeft veel voordelen, maar ook nadelen. Een parlementaire meerderheid kan de democratie afschaffen. Daarvan zijn voorbeelden in een recent (Hongarije) en een verder verleden (Duitsland). In België droeg de wetgevende macht, de Kamer van volksvertegenwoordigers, haar macht onlangs gewoon over aan de uitvoerende macht voor de coronabestrijding. De uitvoerende macht, de ministers, werd wetgever, volksvertegenwoordiger.

De volmachthouder, de regering die een onbeperkte macht kreeg, is een minderheidsregering die nauwelijks een kwart van de bevolking vertegenwoordigt. Een partij die maar 7,3 procent van de Belgische kiezers vertegenwoordigt, heeft met zeven op de dertien ministers, onder wie de premier, de absolute meerderheid in de regeringsraad. De democratische spoeling wordt wel zeer dun.

Een feit is pas een misdrijf als de wet dat bepaalt. Een straf geldt alleen als een strafwet ze oplegt. De overtredingen van de coronamaatregelen zondigen door hun onduidelijkheid tegen die rechtsprincipes. De burger weet gewoon niet wat mag en wat niet mag, en wat hij kan verwachten. Alleen rechters zijn bevoegd om straffen op te leggen. Niet zo in virustijden. Een procureur, die geen rechter is, legt geldboetes op. In werkelijkheid oordeelt en int de politie, die tot nader order geen openbaar ministerie is.

Een gemeentebediende, die allerminst rechter is, legt een straf op in het kader van de gemeentelijke administratieve sanctie (GAS). Een onafhankelijke, onpartijdige rechter die over de wettigheid en de evenredigheid van de straffen oordeelt, komt er niet aan te pas. Al meermaals eiste het Grondwettelijk Hof de tussenkomst van een rechter bij de afwijking van de grondwettelijke rechten. Hoogstens kan een wakkere burger met centen naar de rechter stappen, doch enkel nadat de sanctie is opgelegd.

Invallen van de politie in woningen ’s avonds laat en ’s nachts, onder het mom van betrapping op heterdaad, kunnen nu ook. Er zijn plannen om een ‘contactspeurder’ via een app op de telefoon te installeren. De toepassing van deze big-brothermaatregel zou een grove schending van het privéleven zijn en de deur wagenwijd openzetten voor misbruik.

Wat is de volgende stap? Een enkelband voor besmette personen? Of wordt het een ratel, waarmee zieken hun komst aankondigen, zoals in tijden van de pest? Zullen de deuren van de woningen van besmette burgers zoals weleer met een kruis beschilderd worden?

De antiterreurwetten zijn na de terreurgolf blijven bestaan. Meer nog, ze zijn niet alleen van toepassing op terrorisme, ze zijn veralgemeend. De vraag is wat de exitstrategie is voor de antidemocratische maatregelen in coronatijden? Wat blijft er na het einde van de besmetting nog van over? De rechtsstaat zal er in elk geval fel verzwakt uitkomen en bleek in de voorbije decennia al verre van immuun voor afbraak.