De wereldorde houdt stand, maar niet vanzelf

De kern van de Europese veiligheidsarchitectuur zijn de Europese Unie en de NAVO, inclusief de Amerikaanse veiligheidsgarantie. Die werkt voor wie er lid van is. De EU en de NAVO enerzijds en Rusland anderzijds respecteren een onuitgesproken grens: wij sturen geen soldaten Oekraïne in, zij ondernemen geen militaire actie tegen ons. Zo wordt een rechtstreekse en mogelijk nucleaire oorlog tussen de grootmachten vermeden. Wat inhoudt dat Oekraïne het gelag betaalt.

Oekraïne voorspiegelen dat het lid kon worden van onze veiligheidsarchitectuur was een vergissing. We hadden moeten weten dat Rusland dat als een geopolitieke bedreiging zou zien. Dat rechtvaardigt uiteraard de Russische aanval niet. Maar vermits wij nooit bereid zijn geweest zelf oorlog te voeren om Oekraïne te verdedigen, hadden we nooit over toetreding moeten spreken. Ook vandaag moeten we dat niet doen. Oekraïne is de eerste jaren niet klaar voor het EU-lidmaatschap. De nabije toekomst van het land is er een als bufferstaat tussen ons en Rusland. De EU moet wel investeren in de wederopbouw van Oekraïne en het partnerschap uitbouwen.

De grote uitdaging is de relatie met Rusland zelf. Eindigt de oorlog alsnog op een onderhandelde vrede, dan kan wellicht geleidelijk een stroeve modus vivendi gevonden worden, waarbij we bepaalde sancties laten vallen. Onze natuurlijke grondstoffen zullen we echter blijvend van elders importeren. De alternatieven zijn vaak ook autoritaire of fragiele staten, onder andere in Afrika en het Midden-Oosten. Hun stabiliteit wordt nu ons belang.

Draait de oorlog daarentegen uit op een militaire patstelling zonder vredesakkoord, dan moeten we alle sancties handhaven en ons voorbereiden op een jarenlang risico op escalatie.  

Krakend systeem

Op wereldvlak kraakt het systeem, maar breekt het (nog) niet. Had China zich achter Rusland geschaard zoals Europa achter Oekraïne, dan was dat een kantelpunt geweest. Dan was de wereld opnieuw uiteengevallen in twee rivaliserende blokken: wij en de Amerikanen tegen de Russen en de Chinezen. Dat zou een economische ramp, en het einde van het klimaatbeleid zijn. Peking houdt het evenwel bij non-interventie: het bouwt zijn relaties met Rusland niet af, maar voert ze ook niet op. Omdat China Rusland niet laat vallen, zal het Moskou later wellicht de prijs doen betalen. Denk aan lagere grondstoffenprijzen of toegang tot het Russische Noordpoolgebied.

China en Rusland steunen elkaar altijd tegen wat zij zien als de dominantie van de VS. Maar China heeft om zijn politiek-economische strategie te kunnen uitvoeren ook belang bij de politieke en vooral economische en financiële stabiliteit die een gedeelde wereldorde biedt. De Russische politiek-militaire strategie schept daarentegen bewust instabiliteit. Niet zozeer om een eigen project uit te voeren, maar om onze projecten te dwarsbomen.

Rusland heeft zichzelf nu buiten de wereldorde geplaatst. Mogelijk komt het tot een mini-Koude Oorlog tussen het Westen en Rusland, terwijl onze relatie met China en die tussen China en Rusland voortduren. De hele wereld, China incluis, is onder de indruk van het economisch offensief tegen Rusland. Maar behalve de EU- en NAVO-landen en hun klassieke partners, zoals Australië, Nieuw-Zeeland, Japan en Zuid-Korea, volgt haast niemand onze sancties. Ook niet grote spelers zoals Brazilië en India. Voor ons is de oorlog in Oekraïne allesoverheersend, maar veel landen hebben andere problemen. Of ze redeneren dat grootmachten nu eenmaal doen wat grootmachten doen en voelen zich niet geroepen partij te kiezen.

Invloed vrijwaren

De EU en de VS kunnen er niet van uitgaan dat de meeste landen zich altijd aan hun kant zullen scharen. Andere landen willen niet zozeer weten waar we tegen zijn, wel waar we voor zijn. Wat hebben wij te bieden? De Global Gateway, het investeringsproject voor Afrika en Azië en het EU-antwoord op China’s massale aanwezigheid, is daarom van groot strategisch belang. Wij moeten nu investeren om onze invloed te vrijwaren - in landen die kritieke grondstoffen bezitten - en onze ontwikkelingshulp gebruiken om landen te helpen onze investeringen te absorberen.

Veel hangt af van China. Wordt het regime almaar assertiever, dan is een crisis met de EU niet uitgesloten, met het afbouwen van de economische relatie als gevolg. Maar ook de rol van de VS is niet zeker. Was Donald Trump vandaag president en niet Joe Biden, had Amerika dan zijn leiderschapsrol uitgespeeld? En had de EU alleen Oekraïne kunnen helpen stand te houden? De kans is helaas reëel dat een Trump-aanhanger de volgende presidentsverkiezingen wint.

De conclusie voor Europa blijft dezelfde: integreer snel diplomatie en defensie, en versterk de economische macht, zodat de EU in elk scenario haar kracht onder de wereldorde kan zetten.