De wereld heeft een nieuw sociaal-economisch contract nodig

Afgelopen jaar stierf de Amerikaan Immanuel Wallerstein. Hij was een belangrijke geo-economische denker en socioloog, die onder meer de wereldsysteemtheorie, een kritische theorie van de internationale betrekkingen bedacht.

Vanuit een lange historisch-economische analyse stelde Wallerstein dat het kapitalisme zich in een systeemcrisis bevindt, die almaar scherper en op den duur onhoudbaar wordt. Het huidige systeem onttrekt meerwaarde uit grondstoffen zonder ooit de gegenereerde milieukost in te calculeren, een vorm van roofbouw.

Bovendien wordt de wereld gekenmerkt door toenemende ongelijkheid, zowel nationaal als internationaal. De jaren 2010 stonden in het teken van een besparingsbeleid, in het kielzog van de financieel-economische crisis van 2008. De middenklasse, de ultieme drager van de democratie, komt verzwakt uit het vorige decennium. Uit die besparingen kwamen vormen van populisme voort. Kiezers gaven vaker de voorkeur aan politieke uitersten.

De ongelijkheid neemt toe in een tijdperk waarin via geldcreatie de centrale banken schulden van bedrijven opkopen en bedrijven eigen aandelen inkopen. Het oude economische model ligt op de afdeling intensieve zorgen. Geen wonder dat de beurzen ongekende hoogten bereiken. Aandeelhouders werden rijker, zelfs zonder extra bedrijfsresultaat.

Verarming

Nulrente of negatieve rente werd de nieuwe normaliteit. De hoge nationale schulden en bedrijfsschulden laten ook niet toe dat de rente stijgt. Spaarders of pensioenfondsen zijn de dupe. De middenklasse verarmt verder. De VS hebben in tijden van economische groei een begrotingstekort van meer dan 1.000 miljard dollar.

Dreigt na de handels- en technologische oorlog over enkele jaren een valutaoorlog? Als de Amerikaanse president Donald Trump de dollar devalueert, kan hij de Amerikaanse problemen proberen af te wentelen op anderen. Ondertussen kopen China en Rusland volop goud om zich deels tegen zo’n scenario te beschermen.

Tegelijk wachten ons verdere technologische ontwikkelingen in de industrie en de dienstensector. De bevolking ziet vaak een gevaar in migratie, maar automatisering wordt vergeten. Krachten als Trump zien in deglobalisering een oplossing, een mix van nationalisme, nostalgie en protectionisme. Europa dreigt dan weer bij ongewijzigd beleid achterstand op te lopen op de VS en China, die in een technologische race verwikkeld zitten.

Op ecologisch vlak bracht het vorige decennium ons een jongerenbeweging van onderuit die aan agendasetting deed. Terecht kaartte de jeugd aan dat het economische stelsel de milieukost van producten niet incalculeert.

De frustraties van de 17-jarige Zweedse klimaatactiviste Greta Thunberg over de top-downpolitiek van milieuconferenties leidden tot verwijten. Er is evenwel nood aan een nieuwe beweging die bottom-up concrete oplossingen aanreikt - technologisch en regulerend. Die moeten de basis vormen voor een ‘herglobalisering van onderuit’, die tot de transformatie kan leiden waarop Wallerstein zinspeelde. Een andere geopolitiek, waarin mens en omgeving opnieuw in balans worden gebracht.

Gunstige fiscaliteit

Westerse landen kunnen alleen geopolitiek opnieuw een rol spelen als ze twee elementen in acht nemen; meer sociale inclusie en minder ecologische externalisatie. Sociale inclusie betekent het bouwen aan sociale normen en standaarden, investeren in mensen in plaats van louter terug te vallen op zelfredzaamheid.

Minder ecologische externalisatie betekent nieuwe verdienmodellen en technologieën ontwikkelen die minder milieuvervuiling veroorzaken. Het moet mogelijk zijn fiscaal gunstige investeringen te doen om de energietransitie versneld te realiseren, zonder ook de sociale dimensie uit het oog te verliezen.

De politiek moet vooral uitvoeren: het juiste kader scheppen en faciliteren, minder monopoliseren. Dat zijn de contouren van een nieuw sociaal contract tussen kapitaal en arbeid, een kans op het overbruggen van de (schijnbare) kloof tussen economie en ecologie. Hopelijk kunnen de jaren 2020 ons die noodzakelijke vernieuwing brengen.