De volkswil bestaat niet en dreigt de vrijheid uit te hollen

Mark Elchardus maakt in zijn boek 'Reset' een correcte analyse over het onbehagen bij veel mensen. Het gevoel geen grip te hebben op de veranderende wereld, en de onzekerheid en angst die dat meebrengt. Niet alleen op het vlak van onze economie die digitaler en globaler wordt, maar ook bijvoorbeeld wat betreft migratie of klimaatverandering. Elke mens is zoekende naar zijn plaats en identiteit in onze samenleving.

Maar het liberalisme is niet de vijand, laat staan de oorzaak van die wereldproblemen. Het heeft net overal tot ongelooflijke sprongen voorwaarts geleid. Er zijn nu meer democratieën dan ooit. Vrijhandel heeft de welvaart en levensstandaard vergroot. Bij ons, maar ook in de ontwikkelingslanden. Alle statistieken wijzen uit dat het nog nooit zo goed ging met de geletterdheid, het terugdringen van extreme armoede, enzovoort.

Liberalisme is ook niet de karikatuur die Elchardus ervan wil maken. Onze ideologie draait helemaal niet om het recht van de sterkste. Ze is er niet alleen voor de happy few. Het liberalisme draait om de emancipatie en de vooruitgang van het individu door ons negatieve en positieve vrijheid te schenken. Het maakt daarbij geen onderscheid tussen mensen op basis van de dikte van de portefeuille, afkomst, gender, levensbeschouwing… Het liberalisme draait om kansen geven en grijpen. Zonder iemand achter te laten. Solidariteit met de ander is essentieel voor liberalen. Wie zijn geschiedenis kent, weet dat. Liberalen lagen mee aan de basis van de eerste socialezekerheidsstelsels aan het einde van de 19de eeuw.

Waardenset

Elchardus’ antwoord op het onbehagen, is gemeenschapsdenken en de volkswil centraal plaatsen. Communautaire systemen op basis van de ‘volkswil’ zijn al uitgeprobeerd en allemaal geëindigd in bittere armoede, ongelijkheid, segregatie, zelfs genocide en oorlog. Want wat is die ‘volkswil’? Hij bestaat niet. Er is alleen een samenleving van individuen, met hun eigen mening, dromen en ambities, die samen - vaak meerdere - identiteiten en een waardenset delen. Die volkswil wordt in de praktijk nooit gedefinieerd door het volk, maar altijd door een autoritaire leider of elite aan de top.

Kijk naar Polen, waar de eurosceptische regering beweert namens het volk te spreken, terwijl dat volk uitgesproken pro Europa is. De liberaal-democratische consensus uithollen ten voordele van volkswil en communautair denken is gevaarlijk. Wat als de volkswil met een meerderheid beslist dat de islam of homoseksualiteit verboden moet worden? Dat hoeft geen sciencefiction te zijn. Zitten we daarop te wachten? Mensenrechten mogen we nooit ondergeschikt maken aan de volkswil.

Laten we de lessen uit de geschiedenis omarmen. Wat ons bindt als mensen, zijn de waarden van de Verlichting, de grondwettelijke burgerrechten, economische vrijheid, de liberaal-democratische rechtsprincipes. Dat zijn de fundamentele spelregels die we delen en allemaal moeten aanvaarden om vreedzaam samen te leven. Dat terugdraaien zal alleen tot meer armoede, meer conflict en minder individuele vrijheid leiden.

Rechtsstaat

Wat moet dan wel gebeuren om het onbehagen te keren? In plaats van de liberale democratie overboord te gooien, moeten we ze verbeteren. Dat kan door de spelregels van onze samenleving duidelijker te formuleren en af te dwingen. Door de rechtsstaat te versterken. Door gelijke startkansen en non-discriminatie ook in daden om te zetten. Door de solidariteit met zij die het moeilijk hebben te behouden. Door onze economische vrijheid te versterken, want we hebben groei net broodnodig om die solidariteit te kunnen blijven garanderen.

Elchardus heeft een punt dat de burgers meer impact moeten voelen van hun stem. Zeker in ons complex land. We moeten streven naar een eenvoudiger politiek stelsel, met minder niveaus en politici, minder ‘overheid’ en meer slagkracht. We willen burgers meer impact geven, bijvoorbeeld met een correctief referendum. Maar telkens met respect voor ieders individuele rechten.

De politieke reacties op het boek van Elchardus tonen wel interessante breuklijnen aan. Communautaire gemeenschapsdenkers bij het Vlaams Belang en de N-VA watertanden. Voor hen is een economisch liberaal model ondergeschikt aan de creatie van een Vlaamse gemeenschap met een ‘pensée unique’. Liberalen gruwen daarvan. Omdat de vrijheid in een dergelijke samenleving beknot wordt en ondergeschikt gemaakt.

Het befaamde citaat van Winston Churchill indachtig moet de vrije en liberale democratie ons leidmotief blijven. In plaats van ze uit te hollen, moeten we ze verbeteren. En daar werken we aan.