De inauguratie van Trump, de Internationale van radicaal-rechts

De inauguratie van de Amerikaanse president Donald Trump leek, naast een highlevel techbeurs, een congres van trans-Atlantisch radicaal-rechts. Tom Van Grieken nam de honneurs waar voor het Vlaams Belang, naast het Duitse AfD-kopstuk Tino Chrupalla, Éric Zemmour (ex-presidentskandidaat van het Franse Reconquête) en Reform UK-leider en brexiteer Nigel Farage. De coryfeeën van Europees radicaal-rechts - van het AfD tot het rechts-populistische Portugese Chega, van het Spaanse Vox tot Reform UK, van Fratelli d’Italia tot Reconqûete - tekenden allemaal present. De toon was gezet: een fundamentele breuk met het ‘establishment’ en een podium voor bondgenoten die Trumps ideeën omarmen.

Ondanks populaire mythes en de neiging zaken als historisch te duiden, is de opmars van radicaal-rechts verre van nieuw. Die partijen zitten al decennia electoraal in de lift, waardoor we eerder kunnen spreken van continuïteit. Dat geldt bij uitstek voor radicaal-rechts in Europa, waar veel partijen ver terug in de vorige eeuw doorbraken als reactie op nieuwe breuklijnen rond globalisering. Ook in de Verenigde Staten waren er al voorgangers, zoals Sarah Palin met wortels in de Tea Party-beweging. Trump sluit daar naadloos bij aan.

Volgens de expert Cas Mudde bevinden we ons in de ‘vierde golf’ van uiterst rechts. Wel nieuw, en een cruciaal ingrediënt in die vierde golf, is de normalisering van radicaal-rechtse actoren en hun gedachtegoed, waarbij ze zich meer in de mainstream nestelen. Terwijl Trump in 2016 genoegen moest nemen met B-muzikanten, slaagde hij er nu wel in grote namen te strikken voor zijn inauguratie. Terwijl acht jaar geleden protestmarsen met miljoenen deelnemers maandenlang mobiliseerden - denk maar aan de Women’s Marches - bleven de demonstraties nu erg beperkt. Terwijl er deze ambtstermijn, gezien de betere voorbereiding, omkadering en bredere steun in de Republikeinse Partij, meer op het spel staat dan ooit.

Verwante homologen

Bovendien dragen, zowel in Europa als in de VS, radicaal-rechtse figuren in toenemende mate bestuursverantwoordelijkheid, waardoor Trump meer dan ooit ideologisch verwante homologe leiders zal treffen. De PVV van Geert Wilders in Nederland, Giorgia Meloni in Italië, en mogelijk een FPÖ-bondskanselier in Oostenrijk, allen hebben ze gemeenschappelijke doelstellingen zoals een strikter migratiebeleid en hun verzet tegen woke.

De geopolitieke context is precair. In het Europees Parlement is radicaal-rechts collectief versterkt, terwijl in diverse grote landen politieke instabiliteit troef is. In 2017 stootte Trump nog op een robuuste Frans-Duitse as met Emmanuel Macron en Angela Merkel aan het roer. Nu is onduidelijk hoe het machtsvacuüm in het hart van de Europese Unie wordt opgevuld met een stembusslag in februari in Duitsland en Franse presidentsverkiezingen in 2027, waarbij radicaal-rechtse politici almaar vaker het voortouw nemen.

Ook inhoudelijk zijn de ideeën van radicaal-rechts stevig verankerd. Trumps presidentschap kan daarbij een nieuw ijkpunt vormen. Een blik op zijn migratieplannen en de eerste presidentiële decreten die hij ondertekende, volstaat: aan de grens met Mexico is de noodtoestand afgekondigd, hij zet voortaan het leger in voor grensbewaking en de asielprocedures worden drastisch verstrengd. Zelf spreekt hij van ‘het grootste deportatieprogramma in de geschiedenis van de Verenigde Staten’.

Door de normalisering van radicaal-rechtse ideeën nemen mainstreampartijen almaar meer van die standpunten over, waardoor de grens telkens wordt verlegd. Bij de analyse van de nederlaag opperen sommigen in de Democratische Partij dat ze onvoldoende aansluiting vonden bij groepen zoals arbeiders en te veel de partij waren van de elite. Ongetwijfeld vindt herbronning plaats. Afhankelijk van de vleugel die de bovenhand haalt, kan in de VS een scherpe bocht naar rechts op migratie het resultaat zijn - net als bij mainstreampartijen in Europa. Die weg was al deels ingeslagen tijdens de campagne van Kamala Harris, die zich vergeefs een streng imago probeerde aan te meten.

Wittebroodsweken

Hoewel Trump door radicaal-rechtse vertegenwoordigers uit te nodigen duidelijk de banden met gelijkgezinden over de oceaan aanhaalt, blijft de vraag welke vorm hun samenwerking aanneemt en of de relatie hartelijk blijft. Zodra de wittebroodsweken voorbij zijn en Trump zijn plannen begint uit te voeren, zullen de gevolgen indalen.

In Trumps America First domineert nulsomdenken, waarbij de VS alleen kunnen winnen ten koste van de rest. Trumps protectionistische beleid om de Amerikaanse economie te versterken - onder meer via hogere importtarieven - kan de Europese landen schaden, wat de relaties op scherp kan zetten. Het is een oud zeer: de wens om samen te werken wordt in de praktijk vaak bemoeilijkt door de botsing van tegengestelde nationale belangen. De vraag is of de Internationale van radicaal-rechts de test van het nationalisme doorstaat.