Burgers moeten beseffen dat ze meer zijn dan toeschouwers

De welbespraakte Duitse filosoof Rüdiger Safranski sprak ruim 20 jaar geleden over het drama van de vrijheid. ‘Een drama waarin alle Europese burgers acteur zijn, terwijl ze het gevoel hebben tot de toeschouwers te behoren.’ Lang hebben veel burgers van dit land zich als toeschouwers gedragen. Maar de wereld is niet alleen iets om naar te kijken. Je moet er ook in handelen. In een democratie worden de burgers de instrumenten in de handen gedrukt om dat daadwerkelijk te doen.

Velen onder hen lijken al lang te denken dat ze op de tribune zitten. De scholen moeten het onderwijs en de opvoeding ter harte nemen, wij kijken wel of ze het goed doen. Van verhoogde energieprijzen willen we geen last hebben, die extra kosten neemt de schatkist wel voor zijn rekening. De overheid leek er tijdens de coronapandemie niet op te vertrouwen dat weloverwogen gezondheidsadvies zou worden opgevolgd. Met eindeloos detaillistische voorschriften werd de hulpeloosheid van onmondige onderdanen officieel geattesteerd. Zelfs de schending van de grondwet leek in dat perspectief aanvaardbaar.

Burgers hebben meer dan alleen politieke burgerrechten. Ze kunnen terecht aanspraak maken op sociale en andere bescherming. De staat organiseert en regisseert wat de kracht van enkelingen en groepen te boven gaat. Het heeft niet veel zin te denken en te spreken in termen van een staat die tegenover een samenleving staat: de overheid, de economie en de sociale relaties zijn met elkaar verweven. Na kostbare lessen in de 19de en in de vroege 20ste eeuw weten we beter.

Maar naast veel denkende en ondernemende burgers is een massa van dociele ‘begunstigden’ gecreëerd, die in toenemende mate afhankelijk zijn van een verzorgende staat. De vermarkting in de jongste decennia heeft dat niet tegengewerkt. De burger-consument verwacht door de overheid net zo bediend te worden als door andere dienstverleners.

Juiste prikkels

De politieke partijen bestendigen die mentaliteit door ervan uit te gaan dat ze hun potentiële kiezers kunnen manipuleren met de juiste prikkels, zoals Pavlov deed met zijn honden. De democratie is een markt waar koopwaar moet worden gesleten met slinkse marketingtechnieken. Daartoe spelen politici in op wat ‘hun kiezers’ schijnen te willen.

Weten ze dat dan, die politici en die kiezers? Misschien verwachten die laatsten van wie zich geroepen voelt het land te leiden dat die vooral de problemen aanwijst die ertoe doen, net als de mogelijke oplossingen. Ze zeggen er dan liefst bij wat de overheid kan en moet doen en wat niet. Wie zoiets met zelfzekerheid en onverstoorbaarheid volhoudt, scoort mogelijk beter dan wie de hele tijd angstvallig de wispelturige en nooit eenduidige 'publieke opinie' probeert te lezen.

Op sociale media rommelende partijvoorzitters weten de waan van de dag te bespelen en soms de gunst van hun toeschouwers te winnen. Maar evengoed zijn er partijen waarvan de kiezers massaal weglopen, omdat ze niet de langetermijnkoers volgen die van hen verwacht wordt, tegen de aandacht afleidende schijndebatten, bezorgdheden over de populariteit van maatregelen of het verzet van de coalitiepartners in.

Ruis

De Britse historicus Lewis B. Namier stelde vorige eeuw vast dat het moeilijker is het irrationele en irrelevante in het handelen van mensen te vatten dan een redelijke maar foute verklaring daarvoor op te zetten. Zowel in de eigen tijd als in het verleden. Opiniemakers en verkozenen des volks blijven dat echter proberen.

Misschien moeten beleidsmakers die puzzel achteraf laten leggen door historici, en te midden van de ruis in het heden geen ijdele poging meer doen rede te zien daar waar slechts verwarring, toevalligheden en humeurtjes heersen. Ze horen strak vooruit te kijken, helder uit te spreken waarheen het moet gaan en wat daarvoor nodig is. En uiteindelijk niet meer verlangen dan daarop na hun legislatuur beoordeeld te worden door de kiezers, en nog later door de geschiedenis. Er zijn staatslieden uit het verleden die hen zullen toefluisteren dat dat nog enorm kan meevallen.