België kan maar 12 dagen voort op eigen gasreserves

De Belgische gasvoorraden zitten op peil, verzekerde minister van Energie Tinne van Der Straeten (Groen) begin oktober bij de start van het nieuwe stookseizoen. In België hebben energiebedrijven tot 1 november de tijd om minstens 90 procent van hun gereserveerde opslagcapaciteit gevuld te krijgen. Die verplichting moet garanderen dat er genoeg gas is om de winter te overbruggen. Navraag bij de gasnetbeheerder Fluxys leert dat de kaap van 90 procent woensdagochtend bereikt werd. ‘Er is echt geen reden om ons zorgen te maken over de gasvoorraden’, zegt woordvoerder Laurent Remy.

De Europese gasmarkten denken daar iets anders over. De Nederlandse referentieprijs TTF voor aardgas noteert tegen 94 euro per megawattuur, een vervijfvoudiging sinds begin dit jaar. Onder traders brak vorige week complete paniek uit toen een ongezien record werd aangetikt van meer dan 160 euro per megawattuur. Pas nadat de Russische president Vladimir Poetin had aangegeven meer gas naar Europa te kunnen sturen, kalmeerde de markt enigszins.

De zenuwachtigheid heeft te maken met de uitzonderlijk lage gasvoorraden in Europa. Europa kreeg begin dit jaar nog laat een winterprik te verwerken. De gasvoorraden, die vanaf mei weer geleidelijk aangevuld worden, begonnen daardoor met een achterstand aan het vulseizoen. Tegelijk leidden een koude winter en een aanzwengelende economie ertoe dat de gasvraag in Azië omhoogschoot, waardoor lng-schepen met vloeibaar aardgas Europa links lieten liggen. Toen in de zomer ook nog eens installaties in Noorwegen en Rusland uitvielen wegens onderhoud en defecten, nam de vrees voor schaarste pijlsnel toe. De gasprijzen explodeerden.

Oktober is traditioneel de maand waarin de gasvoorraden een laatste beetje worden aangevuld, vooraleer de reserves tijdens de koude wintermaanden stelselmatig slinken. Gemiddeld zitten de Europese gasvoorraden nu op hun toppunt en zijn ze voor 90 procent aan- gevuld. Dit jaar zitten we ver onder het dieptepunt van de voorbije tien jaar met slechts 77 procent in voorraad.

‘In een normale winter gaan we daar niet veel last van hebben en kunnen we via de pijpleidingtoevoer en lng-schepen voldoende aardgas aanvoeren’, zegt Peter Claes, de directeur van Febeliec, de federatie van industriële grootverbruikers. ‘Maar als het echt een heel koude winter wordt, zullen we moeten terugvallen op gasstockages. Er heerst zenuwachtigheid of er dan wel voldoende zal zijn.’

1 april

Entsog, de organisatie van Europese gasnet- bedrijven, gaf deze week in haar jaarlijkse wintervooruitzicht een niet mis te verstane waarschuwing. Bij een winterprik die twee weken aanhoudt, zou het Europese gasverbruik ruim 23 procent stijgen tegenover vorig jaar. Op een extreem koude dag kan er zelfs 30 procent meer vraag ontstaan.

Het is niet uitgesloten dat de voorraden tegen 1 april slinken tot onder de kritische grens van 30 procent. In dat geval zit er een onvoldoende flexibele buffer in het systeem om een extreme koudegolf op te vangen en kunnen er tekorten ontstaan. Om bij een koude winter toch voldoende gasbevoorrading te hebben, zou Europa de komende maanden 5 tot 10 procent meer gas moeten importeren via lng-tankers en pijpleidingen dan op de piekmomenten de voorbije jaren.

Hoewel heel Europa met schaarste geconfronteerd wordt, bestaan grote verschillen tussen landen onderling. Frankrijk heeft een wettelijke verplichting om de opslagcapaciteit tijdig te vullen en zit met de winter voor de deur bijna aan het maximum. Nederland, Duitsland en Oostenrijk, samen goed voor 42 procent van de Europese gasopslagcapaciteit, zitten dan weer ver onder hun gebruikelijke niveaus, met vulpercentages tussen 55 en 70 procent.

Afgaande op de vulgraad bevindt België zich in het koppeloton van Europa. De gasopslag in Loenhout, een uitgestrekte ondergrondse holte, zit voor 90 procent vol, tegenover 82 procent een jaar geleden. Alleen in Frankrijk, Polen en het VK zijn de opslagen nog beter gevuld dan in België.

Maar de vullingsniveaus zeggen niet alles. Loenhout is een relatief kleine opslag, die 9 terrawattuur (TWh) gas kan stockeren, iets minder dan 5 procent van het Belgische jaarverbruik. Omgerekend zouden de huidige voorraden volstaan om gedurende 12 doorsnee winterdagen het hele land van gas te voorzien, blijkt uit een analyse die De Tijd maakte.

In die theoretische oefening, die technische en economische drempels buiten beschouwing laat en geen rekening houdt met nieuwe aanvoer via pijpleidingen en lng-schepen, komt België als een van de meest kwetsbare landen uit de bus. Alleen Portugal, het Verenigd Koninkrijk en Zweden zijn nog afhankelijker van continue import, of in het geval van het VK ook een stuk eigen productie. De buurlanden Duitsland en Nederland, waar de gasopslagen lager staan dan anders, hebben voldoende in voorraad om respectievelijk 45 en 61 doorsnee winterdagen te overbruggen.

Fluxys-woordvoerder Remy erkent dat de Belgische opslagcapaciteit beperkt is. ‘Toch is dat geen reden om ons in België ongerust te maken’, zegt hij. ‘Ons gasvervoersnet is zeer gunstig gelegen met 18 interconnectiepunten voor uitwisseling van gas met andere landen. We kunnen daardoor mee genieten van de grote stockage in de buurlanden Frankrijk en Duitsland. Daarnaast geven onze lng-terminals in Duinkerke en Zeebrugge ons vlot toegang tot de internationale markt voor vloeibaar aardgas per schip. Onze infrastructuur is er klaar voor. Ook bij koude winters heeft België nog nooit problemen gekend om de toevoer van aardgas te verzekeren.’

Weergoden

De weergoden zullen bepalend zijn. Een graadje kouder kan een enorm verschil maken in hoeveel gas verstookt wordt. Op het Belgische distributienet voor de verwarming van gezinnen en kleine bedrijven kan op een winterse piekdag het gasverbruik tot 13 keer hoger liggen dan tijdens een rustige zomerdag.

‘Dinsdag was het 10° Celsius en werd 380 gigawattuur (GWh) afgenomen van het gasnet’, zegt Remy. ‘Dat is slechts een fractie van de piekvraag in februari 2012, toen de gemiddelde dagtemperatuur 6,8° Celsius onder nul zakte en in één dag een record van 1.181 GWh verbruikt werd. Op zulke momenten is de gasopslag in Loenhout cruciaal en kan hij gedurende enkele dagen tot 14,5 procent leveren van het piekverbruik.’

Moniek de Jong, die aan de UGent een doctoraatsonderzoek doet naar gasbevoorrading en de Nord Stream 2-pijpleiding die gas uit Rusland naar Duitsland gaat vervoeren, benadrukt dat gasvoorraden niet te veel geïsoleerd land per land moeten worden bekeken. ‘Private bedrijven die gasvoorraden in eigendom hebben, sturen hun gas naar waar ze het nodig hebben’, zegt ze. ‘Er zijn meer mogelijkheden tot uitwisseling tussen landen als Frankrijk, Duitsland, Nederland en België. Voor minder rijke landen in Oost-Europa, zoals Bulgarije, Moldavië en Albanië, ligt de zaak anders. Zij hebben misschien niet de capaciteit om de hoge prijzen op te hoesten en kunnen met tekorten zitten.’

De Jong omschrijft de situatie als een storm die opsteekt maar waarvan je nog niet weet hoe hij zal aflopen. ‘Het zal vooral van het weer afhangen of deze winter tekorten ontstaan, maar in de huidige markt kan ook een bijkomend technisch probleem met een pijpleiding problemen veroorzaken.’

Poetin beschikt

Een andere cruciale factor is Rusland. Alle ogen zijn gericht op Poetin en hoe hij zich de komende weken en maanden zal opstellen als het gasaanbod echt nijpend wordt. Rusland levert via het staatsbedrijf Gazprom ongeveer 40 procent van al het gas in Europa, waarmee de Russische president een machtig wapen in handen heeft. Onder andere de VS en een groep Europese parlementsleden beschuldigden Poetin ervan misbruik te maken van de situatie en de gasprijzen te manipuleren.

Vooral de gasopslagen van Gazprom zitten onder hun gebruikelijke niveau. Terwijl ze op dit moment normaliter aan 90 procent zitten, zijn de Europese opslagen van het Russische staatsbedrijf nu slechts voor een kwart gevuld, leren cijfers van de federale energiewaakhond CREG. Verschillende waarnemers zien er een doelbewuste poging in van Rusland om de bevoorradingsproblemen in Europa in de hand te werken. Door de gaskraan een beetje toe te draaien zou Gazprom de prijzen sterk opdrijven en de druk op Duitsland verhogen om zijn goedkeuring te geven voor de ingebruikname van de Nord Stream 2-pijpleiding.

‘Rusland stuurt dit jaar wel iets hogere volumes naar Europa dan in het coronajaar 2020, maar nog altijd een stuk minder dan in 2019, voor de coronacrisis’, zegt de Nederlandse olie- en gasspecialist Jilles van den Beukel, die jarenlang voor Shell werkte en nu onderzoek doet aan het The Hague Centre for Strategic Studies (HCSS). ‘In 2019 exporteerde Rusland 200 miljard kubieke meter aardgas naar Europa, tegenover naar verwachting 185 miljard kubieke meter dit jaar. Het is opvallend dat wat Rusland nu minder aanvoert exact de omvang is van wat Europa momenteel tekortkomt in zijn gasopslagen.’

Hoewel Gazprom door technische problemen met productie- en transportbeperkingen zit, gaat Van den Beukel ervan uit dat het meer kan exporteren naar Europa als het zou willen. ‘Gazprom heeft het monopolie op de export naar Europa, maar het zou simpelweg meer gas kunnen inkopen bij andere Russische gasproducenten. Die hebben nog capaciteit en zouden maar wat graag willen profiteren van de hoge prijzen in Europa.’

Hoewel het voor Poetin gunstig kan zijn om de druk op Europa even op te voeren, heeft hij weinig te winnen bij een escalerende crisis. ‘Het lijkt me eerder dat Rusland gebruikmaakt van een samenloop van omstandigheden, dan dat er van bij de start een bewuste strategie achter zat’, zegt De Jong. ‘Hoge prijzen zijn gunstig voor Gazprom en genereren extra inkomsten, maar Rusland heeft er wel baat bij om tegen die hoge prijzen ook genoeg te leveren. Als het echt tot een bevoorradingscrisis komt deze winter, zou Gazprom zichzelf in de vingers snijden, want dan gaan klanten op zoek naar alternatieven voor gas.’

Met zijn belofte om deze winter meer gas naar Europa te sturen heeft Poetin de markten een beetje doen kalmeren. De verwachting is dat er pas echt een zucht van verlichting komt als blijkt dat Nord Stream 2 goedgekeurd raakt. De pijpleiding, die Rusland toelaat om de route via Oekraïne te vermijden, is na een boycot van de Amerikanen eindelijk klaar. Het is alleen nog wachten op een Duitse vergunning voor er daadwerkelijk gas door kan vloeien.

‘Als Nord Stream 2 snel goedgekeurd raakt, zou Rusland dit jaar nog 5,6 miljard kubieke meter extra kunnen leveren’, zegt De Jong. ‘Ten opzichte van het totale Europese verbruik - in 2019 413 miljard kubieke meter - is dat beperkt. Maar het kan volstaan om de prijzen weer te doen dalen.’

Ovens stilleggen

En wat als het echt een strenge winter wordt en toch fout loopt? Geen enkele expert durft het scenario helemaal uit te sluiten. In Nederland liggen noodplannen klaar. De premier kan dan in een nationale televisieboodschap de Nederlanders oproepen zo zuinig mogelijk te zijn en bijvoorbeeld geen langdurige ovengerechten klaar te maken.

In België ligt sinds enkele jaren ook een afschakelplan voor aardgas klaar waarin afspraken zijn gemaakt over wat moet gebeuren bij bevoorradingstekorten. ‘De industrie wordt als eerste afgeschakeld’, zegt Claes, van de industriefederatie Febeliec. ‘Huishoudelijke klanten die met gas verwarmen en gascentrales voor elektriciteitsproductie krijgen prioriteit.’

De kans lijkt klein dat het zover komt. ‘Als bij dreigende schaarste de prijzen oplopen, zullen veel bedrijven uit zichzelf fabrieken stilleggen’, zegt Claes. ‘Als het er echt om gaat spannen, speelt ook een morele overweging dat je het niet meer uitgelegd krijgt dat industriële productie met gas verder draait terwijl gezinnen in de kou zitten. Bedrijven zullen anticiperen op schaarste en preventief ovens stilleggen. Voor glas- of koperovens kan je het je niet permitteren om zonder gas te vallen. Dan stolt die massa en kan je je oven met hamer en beitel leegkappen.’

Verschillende bedrijven, waaronder Nyrstar en BASF, kondigden recent aan de productie stil te leggen wegens de extreem hoge gas- en elektriciteitsprijzen.

‘Doordat industriële vraag wegvalt, neemt de gasvraag nu in oktober niet zo sterk toe als je op basis van de koudere temperaturen zou verwachten’, zegt Van den Beukel. ‘Onder andere in de glastuinbouw, de aluminium- en kunstmestfabrieken zie je dat de productie wordt stilgelegd. Als die vraaguitval nog een tijd doorzet - hoe vervelend ook - kan het ertoe leiden dat de kans op bevoorradingsproblemen tegen het einde van de winter afneemt.’

Volgens Van den Beukel is het heel waarschijnlijk dat het met een sisser afloopt. ‘Als het een milde winter wordt, dalen de prijzen geleidelijk weer’, zegt de veteraan uit de gas- en olie-industrie. ‘Maar toch is er terecht ongerustheid. De kans is misschien maar 5 à 10 procent dat het echt fout loopt. Maar als dat gebeurt, zullen de consequenties enorm zijn. De industrie zal dan niet alleen door een prijseffect, maar ook echt door tekorten gedwongen worden af te schakelen.’