De erfovereenkomst is het neusje van de zalm van het nieuwe erfrecht dat op 1 september vorig jaar van kracht werd. Met die nieuwe tool kunnen ouders en kinderen afspraken maken over de nalatenschap. De invoering van de erfovereenkomst was een ware omwenteling, want voordien was het onwettig afspraken over een nalatenschap te maken.
Een erfovereenkomst kan je niet alleen afsluiten en vergt dus meer moed dan het opstellen van een testament.
Een jaar later blijkt dat de mensen misschien helemaal niet zaten te wachten op zo’n mogelijkheid om met zijn allen rond de tafel de verdeling van de latere nalatenschap op papier te zetten. Sinds de invoering van de erfovereenkomst op 1 september 2018 zijn nog maar 2.827 van die overeenkomsten gesloten. Voor het merendeel ging het dan nog over een overeenkomst met een van de kinderen over een deel van de erfenis. Globale familiepacten met alle kinderen over de hele erfenis vertegenwoordigen een minderheid.
Opvallend is dat het goede oude testament sinds het nieuwe erfrecht floreert als nooit tevoren. Uit cijfers die de Federatie van het Notariaat (Fednot) afgelopen week bekendmaakte, blijkt dat de voorbije twaalf maanden 60.210 testamenten werden opgemaakt. Dat is ruim 15 procent meer dan het jaar voordien. Mogelijk is de populariteit van testamenten aangewakkerd omdat de nieuwe wetgeving mensen toelaat grotere delen van hun vermogen vrij toe te wijzen.
We zetten voor u de mogelijkheden van het testament en de erfovereenkomst op een rij.
Het testament
Wat is het?
Een testament is een eenzijdig document dat u zelf hebt opgesteld waarin u bepaalt hoe uw nalatenschap wordt verdeeld. Het wordt pas uitgevoerd op de dag van uw overlijden.
Zolang u leeft, kunt u een testament herroepen en een nieuw opstellen. Dat is handig omdat de omstandigheden niet altijd dezelfde blijven, relaties kunnen veranderen en het leven soms vol verrassingen zit.
Wat kan ik ermee doen?
Als u sterft zonder een testament achter te laten, dan zal uw vermogen verdeeld worden volgens de regels van de wettelijke erfopvolging. Hebt u wel aan een testament gedacht, dan kunt u de verdeling anders doen gebeuren.
Maar een testament heeft nog altijd wettelijke beperkingen. Sinds 1 september 2018 kunnen mensen met kinderen vrij over de helft van hun vermogen beschikken, ongeacht het aantal kinderen. Dat ‘vrij beschikbaar deel’ was voordien kleiner voor wie twee of meer kinderen had. Wie twee kinderen had, kon vrij beschikken over een derde van zijn vermogen. Wie drie of meer kinderen had, kon slechts een kwart van zijn vermogen nalaten aan wie hij wou.
Waarom is het een succes?
Door de hervorming hebben ouders nu de mogelijkheid meer na te laten aan een zwaar hulpbehoevend kind, aan stief- of kleinkinderen of aan een goed doel. Daarop zaten blijkbaar heel wat mensen te wachten. Kort na de invoering hebben ze al van de nieuwe manoeuvreerruimte gebruikgemaakt om hun nalatenschap een nieuwe structuur te geven.
De procedure voor het opstellen van een erfovereenkomst is erg log.
‘Er is veel belangstelling voor het groter beschikbaar deel van de erflater,’ stelt Saskia Lust van het advocatenkantoor Loyens & Loeff vast. ‘Veel mensen willen gebruikmaken van die grotere vrijheid om te bepalen wie, naast hun kinderen, de erfgenaam van hun nalatenschap wordt. Het beschikbaar deel gaat in veel gevallen naar de kleinkinderen, maar vaak ook naar de - in een aantal gevallen tweede - partner en naar de kinderen van de tweede partner. Soms worden bepaalde kinderen bevoordeeld.’
‘Ouders profiteren vooral van de grotere bewegingsruimte om een van hun kinderen meer na te laten, omdat het bijvoorbeeld zorgbehoevender is. Of omdat ze er gewoonweg een betere band mee hebben’, zegt Bart Van Opstal, notaris en woordvoerder van Fednot. ‘Nieuw samengestelde gezinnen kunnen dankzij de nieuwe regels in tegenstelling tot vroeger nu ook beter hun stiefkinderen betrekken bij hun erfenisplanning.’
‘Ouders van zorgbehoevende kinderen zijn vaak erg open over wat ze in hun testament zetten, maar daarnaast zien we vooral een grote groep ouders die duidelijk niet willen spreken met hun kinderen over wat in hun testament staat’, zegt Van Opstal op. ‘Zeker voor de oudere generatie blijft dat een taboe.’
De erfovereenkomst
Wat is het?
Een belangrijk verschil met het testament is dat een erfovereenkomst altijd door verschillende mensen wordt opgesteld. In principe zetten ouders en kinderen samen een bespreking op om een aantal zaken uit te klaren. De overeenkomst die wordt opgesteld heeft betrekking op goederen die al geschonken zijn, voordelen die al genoten zijn of voordelen en goederen die nog zullen worden toegekend.
Een erfovereenkomst wordt niet zomaar op de hoek van een keukentafel opgesteld. Bij het opstellen moeten strenge regels worden gevolgd en elke erfovereenkomst moet in een authentieke akte worden gegoten.
Wat kan ik ermee doen?
Er is een onderscheid tussen twee soorten overeenkomsten.
1. De globale erfovereenkomst
Bij een globale erfovereenkomst of een familiepact gaan ouders samen met hun toekomstige erfgenamen, hun kinderen en eventueel ook hun kleinkinderen, op zoek naar een eerlijk evenwicht. Het is de bedoeling de schenkingen in kaart te brengen en te vergelijken en een akkoord te bereiken over de latere behandeling van die schenkingen in het kader van de nalatenschap.
Uiteindelijk is de bedoeling van een erfovereenkomst dat bij het overlijden van de ouders de vrede bewaard blijft. Daarom wordt al op voorhand rekening gehouden met bepaalde problemen die zich kunnen voordoen bij de verdeling van de nalatenschap.
Als iedereen het eens geraakt over het faire karakter van de overeenkomst, dan wordt ze door iedereen ondertekend. Vanaf dan kan niemand op een later tijdstip - op het moment dat de nalatenschap openvalt - nog terugkomen op de afspraken.
Voorbeeld
Clara heeft dure studies in het buitenland gevolgd. Om de kerk in het midden te houden hebben de ouders haar broer Pieter een schenking gedaan. Bij het openvallen van de erfenis zal de schenking van Pieter worden verrekend bij het bepalen van zijn erfdeel. Het geld dat naar de studies van Clara gegaan is, blijft buiten elke berekening. Met een globale erfovereenkomst wordt het voor de ouders en de kinderen mogelijk af te spreken dat de schenking en de dure studies elkaar compenseren.
2. De punctuele erfovereenkomst
Naast een globale erfovereenkomst bestaat ook een punctuele erfovereenkomst. Die maakt het mogelijk over specifieke aspecten van een schenking of een erfenis afspraken tussen de toekomstige erfgenamen te maken. Voor die overeenkomst hoeft niet iedereen rond de tafel te worden verzameld.
Er zijn verschillende situaties waarin een punctuele erfovereenkomst een oplossing kan bieden.
• Vastklikken van de waarde van een schenking
In zo’n overeenkomst verklaren de mede-erfgenamen van degene die de schenking ontvangt dat ze akkoord gaan met de waarde van de schenking.
Voorbeeld
Ouders schenken hun bedrijf aan de kinderen. Een van die kinderen ontwikkelt het bedrijf verder. ‘In dat geval kan de waarde van het bedrijf op een bepaald ogenblik in de tijd worden vastgeklikt’, zegt Van Opstal. ‘De meerwaarde die het meewerkende kind naderhand voor het bedrijf realiseert, blijft dan buiten de berekening van de nalatenschap.’
• Geen inkorting eisen van een bepaalde schenking
Reservataire erfgenamen - erfgenamen die recht hebben op een wettelijk minimumdeel - kunnen verklaren dat ze geen inkorting zullen eisen van een welbepaalde schenking, om het even aan wie die gedaan is. Bij de afhandeling van de nalatenschap zal degene die de schenking heeft gekregen niet langer kunnen worden aangesproken als die schenking de reserve zou aantasten.
Voorbeeld
De zussen Margot en Sarah hebben hun diploma’s aan de muur hangen en verdienen goed hun brood. Maar Lena heeft het moeilijker, omdat haar fysieke handicap het haar niet makkelijk maakt op de arbeidsmarkt. Bovendien heeft ze hoge medische kosten.
Hun ouders zijn bang dat Lena het moeilijk zal krijgen om de eindjes aan elkaar te knopen. Daarom doen ze Lena een grote schenking buiten haar erfdeel. Dat tast dan het wettelijke minimumdeel van de andere zussen aan, maar die kunnen zich volledig in de regeling vinden. Aan de hand van een punctuele erfovereenkomst kunnen ze verklaren dat ze bij het openvallen van de erfenis hun wettelijke minimumdeel niet zullen opeisen.
• Een generatie overslaan bij een schenking
Grootouders kunnen aan hun kleinkind(eren) schenken en op die manier een deel van hun vermogen een generatie laten overslaan. Schenken ze meer dan binnen de reserve van hun kinderen mogelijk is, dan kan bijvoorbeeld de tante van de kleinkinderen de schenking aanvechten en inkorting van de schenking eisen. Via een punctuele overeenkomst kan dat worden vermeden. De ouders van het kleinkind dat de schenking krijgt, kunnen zich ertoe verbinden de schenking op hun erfdeel te laten toerekenen.
Waarom is het geen succes?
Praten over erfenissen zit niet in onze genen. ‘Een testament kan je eenzijdig opstellen en je hebt geen akkoord van de kinderen nodig. Een familiepact afsluiten met het hele gezin vraagt in vergelijking daarmee veel moed’, zegt Van Opstal.
‘Je moet een evenwicht zoeken waarin iedereen zich kan vinden. De procedure om het op te stellen neemt ook behoorlijk wat tijd in beslag. Tot slot vormt voor veel families het bespreken van de erfenis een emotioneel beladen dossier, een drempel die ze niet willen nemen.’
‘Globale erfovereenkomsten zijn tot nu toe zeer zeldzaam’, zegt advocaat Mark Delboo. ‘Dat komt enerzijds omdat de procedure zeer log is en anderzijds omdat in zo’n overeenkomst de partijen een subjectief evenwicht moeten vaststellen. Een subjectief evenwicht is natuurlijk iets heel vreemds, want dat is net geen evenwicht. Er wordt dus van minstens één potentiële erfgenaam verwacht dat die afstand doet van toekomstige rechten.’
‘Als die dat wil doen, dan is dat een persoon die meer dan waarschijnlijk ook na een overlijden geen probleem zou maken. In dat geval is die overeenkomst dus ook niet echt nuttig. Als iemand het daar moeilijk mee heeft, dan zal die waarschijnlijk zijn handtekening niet zetten en dan leidt het inleiden van die procedure alleen tot ruzie in de familie tijdens het leven van de ouders. Het gewenste resultaat is dan ver zoek’, zegt Delboo.
‘Onbekend is onbemind’, zegt Nathalie Labeeuw van het advocatenkantoor Cazimir. ‘Het is een volledig nieuwe mogelijkheid en de mensen moeten het gebruik ervan nog leren kennen. Tegelijk moet gezegd worden dat het een overeenkomst is waarbij veel formaliteiten komen kijken. Maar begrijp me niet verkeerd: ik ben niet tegen het feit dat een erfovereenkomst zo zwaar onderbouwd moet zijn. De verdeling van een vermogen is een ernstige zaak en daar is reflectie bij nodig.’
Ondanks de koudwatervrees voor erfovereenkomsten gelooft Van Opstal in het potentieel van de tool. ‘Voor de jongere generatie is praten over de erfenis minder een taboe. En met een erfovereenkomst kan je veel problemen voorkomen. Bijvoorbeeld voor de opvolging van het familiebedrijf, toch een uitdaging waar veel ondernemers voor staan’, zegt Van Opstal. 'Met een erfovereenkomst kan de troonopvolger gerust zijn dat hij later zijn broers of zussen niet zal hoeven te vergoeden voor de waardestijging van het bedrijf sinds hij de teugels overgenomen heeft.’
Naar dat soort punctuele erfovereenkomsten is volgens Delboo wel iets meer vraag. ‘Punctuele erfovereenkomsten worden wel vaker gesloten. Dat is ook logischer omdat die ook meer zin hebben en vaak heel rationeel te verantwoorden zijn. Maar ook voor de punctuele erfovereenkomsten is de procedure te log om er echt een succes van te maken.’
