Kan u uw erfenis regelen rond de keukentafel?

Vandaag kan u slechts in enkele zeer specifieke situaties een erfovereenkomst sluiten:

• Echtgenoten met kinderen uit een vorige relatie die een nieuw samengesteld gezin vormen, kunnen onderling afspreken dat ze zullen afzien van de rechten in elkaars nalatenschap, zodat het huwelijk met de nieuwe partner de erfrechten van de kinderen uit de vorige relatie niet aantast. Die zogenaamde Valkeniersclausule, vernoemd naar politicus Jef Valkeniers die na het overlijden van zijn vrouw een nieuw samengesteld gezin begon, is helaas alleen nuttig voor gezinnen met een groot vermogen. De echtgenoten kunnen immers nooit afstand doen van het vruchtgebruik over de gezinswoning en het huisraad. Voor een modaal gezin is die gezinswoning echter net het belangrijkste vermogensonderdeel.
• Echtgenoten die de echtscheidingsprocedure in onderlinge toestemming hebben opgestart, kunnen afspreken of en wat zij nog van elkaar zullen erven als een van hen overlijdt vooraleer de echtscheidingsprocedure is afgerond.
• Schenken ouders met voorbehoud van vruchtgebruik of met last van een lijfrente aan een van hun kinderen, dan kunnen de andere kinderen instemmen met die schenking en verzaken aan hun recht tot inkorting.
• Echtgenoten kunnen met een contrac­tuele erfstelling, een soort schenking van toekomstige goederen, elkaar meer nalaten dan wettelijk is voorzien. In tegenstelling tot een normale schenking, waarbij de geschonken goederen meteen verdwijnen uit uw vermogen, krijgt deze schenking pas uitwerking bij het overlijden.
• Via een ouderlijke boedelverdeling kunnen ouders of grootouders zelf bepalen welk kind welk goed erft. Ouders kunnen bijvoorbeeld aan het ene kind het familiebedrijf en aan het andere kind het vastgoed toewijzen. Alle kinderen moeten in die verdeling betrokken worden. Maar 100 procent gemoedsrust biedt dit de ouders niet. Krijgt een van de kinderen minder dan zijn voorbehouden erfdeel, dan kan dat kind die verdeling betwisten. Idem als er een kind is dat een kwart (of meer) benadeeld wordt in vergelijking met de andere kinderen.

Revolutionair: het familiepact

Het wetsvoorstel over het nieuwe erfrecht behoudt het principiële verbod op erfovereenkomsten. Boven op de huidige uitzonderingen worden nog enkele zeer specifieke erfovereenkomsten mogelijk, zodat specifieke problemen aangepakt kunnen worden. Die kunnen van pas komen voor ongehuwd samenwonende partners, stiefkinderen, ouders met een familieonderneming of met zorgkinderen.

De meest revolutionaire nieuwigheid is het familiepact, waarin ouders een allesomvattende 'deal' sluiten met hun gezin over hun erfenis. Ook de stiefkinderen kunnen daarbij betrokken worden.

 In tegenstelling tot de reeds bestaande ouderlijke boedelverdeling in een testament worden die kinderen betrokken bij het opstellen van dat familiepact. 

In tegenstelling tot de reeds bestaande ouderlijke boedelverdeling moeten de kinderen mee dit ‘familiepact’ ondertekenen. Door dat te doen, verbinden ze zich er meteen toe om de afspraken in dat pact niet te zullen aanvechten bij het overlijden van de ouders. Dus ook niet als de overeenkomst hun wettelijke reserve zou aantasten. De wettelijke reserve is dat deel van de erfenis dat een kind altijd moet erven en dat de ouder niet aan iemand anders kan nalaten. 

Het familiepact moet de erflater gemoedsrust geven en de erfgenamen rechtszekerheid bieden. Omdat de erflater kan anticiperen op mogelijke twistpunten is de idee dat een dergelijke familiale overeenkomst erfenisruzies kan vermijden.

→ Voor wie? Het belang van dergelijke familiepacten kan niet onderschat worden’, vindt advocaat Steven Seyns. ‘Omdat ouders én kinderen zich in de erfovereenkomst akkoord verklaren met de afgesproken verdeling, worden vervelende toekomstige familievetes vermeden, oordeelt de advocaat die dagelijks geconfronteerd wordt met ruzie over erfenissen.

Om te vermijden dat kinderen onder emotionele of mentale druk worden gezet om een verdeling te aanvaarden die duidelijk in hun nadeel is, bepaalt het wetsvoorstel dat de afgesproken verdeling evenwichtig moet zijn. Overeenkomsten die die voorwaarde met voeten treden, zijn nietig. ‘Evenwicht betekent niet dat alle vermoedelijke erfgenamen mathematisch hetzelfde moeten krijgen, maar dat er een subjectief evenwicht moet zijn waarmee iedereen tevreden is en niemand zich benadeeld voelt’, verduidelijkt Seyns.

Om dat evenwicht te beoordelen, wordt rekening gehouden met:

• Schenkingen uit het verleden aan de kinderen door de ouders.
• Schenkingen aan de kinderen door de ouders in de erfovereenkomst.
• Voordelen die de kinderen genieten dankzij hun ouders, zoals een opleiding in het buitenland of het feit dat een kind gratis mag wonen in een woning die de ouders bezitten.
• De persoonlijke situatie van de kinderen.

Net omdat deze erfovereenkomsten bindend zijn, voor ouders én kinderen, moet iedereen absoluut zeker zijn dat wat hij vandaag afspreekt, ook in de toekomst nog het meest geschikt zal zijn.

Maar het leven evolueert en situaties en wensen veranderen. Om te waarborgen dat met dergelijke overeenkomsten niet te lichtzinnig wordt omgegaan, bepaalt het wetsvoorstel hoe deze familiale overeenkomst moet worden opgesteld. De notaris krijgt daarbij een cruciale rol. Een familiepact tijdens een zondagse brunch op een velletje papier neerpennen, zal dus niet kunnen (zie kader) 

Welke erfovereenkomsten worden nog mogelijk?

1. Waarde van een schenking vastklikken

In zo’n overeenkomst verklaren de mede-erfgenamen dat ze akkoord gaan met de waarde van de schenking. Dat kan in de schenkingsakte, maar het kan ook achteraf, in een eenzijdige verklaring. Zo is iedereen zeker dat er achteraf nooit discussie zal zijn over de waarde van die schenking.

→ Voor wie? Deze overeenkomst kan nuttig zijn als ouders de aandelen van het familiebedrijf schenken aan één kind. Deze troonopvolger is door deze verklaring gerust dat zijn broers of zussen de waarde van het familiebedrijf op het moment van de schenking niet in twijfel zullen trekken.

2. Generatie overslaan bij een schenking

→ Voor wie? Bijvoorbeeld een grootouder die schenkt aan zijn kleinkind.

Door de reserve van de kinderen zijn de grootouders voor die schenking in principe beperkt tot de grenzen van het beschikbare deel. Schenken ze meer, dan kan een van die kinderen die schenking aan de kleinkinderen aanvechten en inkorting eisen. Bijvoorbeeld de tante van de kleinkinderen die de schenking kregen. In het nieuwe erfrecht wordt dat risico beperkt, aangezien de ouders van het kleinkind dat de schenking krijgt zich ertoe verbinden dat zij die schenking zullen toerekenen op hun erfdeel. Hierdoor zijn de grootouders gerust dat de generatiesprong ook na hun overlijden zal standhouden.

3. Geen inkorting eisen tegen een schenking

Reservataire erfgenamen kunnen in een authentieke akte verklaren dat ze geen inkorting zullen eisen tegen een welbepaalde schenking aan een broer of een zus. Dat kan nu al voor schenkingen met voorbehoud van vruchtgebruik of onder last van betaling van een lijfrente en wordt in het nieuwe erfrecht uitgebreid naar schenkingen in volle eigendom aan kinderen. Die verklaring door de broers of zussen kan gelijktijdig met de schenking gebeuren, of achteraf.

→ Voor wie? Deze nieuwe overeenkomst kan bijvoorbeeld een geruststelling zijn voor ouders die aan een zorgkind meer willen achterlaten.

4. Instemmen met een schenking aan een niet-erfgenaam

De erfgenamen kunnen, in de schenkingsakte of achteraf, hun toestemming geven dat een bepaald goed geschonken wordt aan een derde niet-erfgenaam.

​Als het wetsvoorstel over de erfhervorming zoals gepland tegen eind dit jaar in een wet gegoten raakt, zullen deze wijzigingen vanaf 2019 in gaan.

Lees meer over andere tools om uw erfenis te plannen in de Erfenisgids, nu zaterdag gratis bij De Tijd.