Midden-Oosten staat in brand, maar in de Arabische paleizen blijft het stil

Met de hand aan een geweer sprak ayatollah Ali Khamenei vorige week duizenden gelovigen toe in de Grote Moskee in Teheran. Het was de eerste keer in bijna vijf jaar dat de hoogste Iraanse leider voorging in het vrijdaggebied. In zijn sermoen blikte Khamenei terug op de raketaanval op Israël, drie dagen eerder. Die was volgens hem volledig 'legaal en gelegitimeerd' na de moordaanslagen op de leiders van Hezbollah en Hamas, twee milities uit de pro-Iraanse 'As van Verzet'.

Na de vergeldingsaanval van 1 oktober lijkt een regionale oorlog onvermijdelijk, zeker als Israël binnenkort zoals aangekondigd terugslaat. Yoav Gallant, de minister van Defensie, sprak deze week opnieuw harde taal. 'Onze aanval op Iran zal dodelijk, precies en vooral verrassend zijn', zei hij. 'Iran zal niet begrijpen wat er gebeurde of hoe het gebeurde.' Mogelijk vallen de Israëli's nucleaire infrastructuur of olie-installaties aan, wat dan weer tot Iraanse acties kan leiden.

Tijdens het vrijdaggebed riep Khamenei de moslimlanden - 'van Afghanistan tot Jemen en van Iran tot Gaza' - op de rangen te sluiten en de strijd aan te gaan tegen de 'gezamenlijke vijand' Israël. Het Iraanse regime stuurde minister van Buitenlandse Zaken Abbas Araqchi deze week op een diplomatieke tournee in de regio om de banden aan te halen. Hij werd overal vriendelijk ontvangen, maar concrete resultaten bleven uit. De aansporing van Khamenei viel in dovemansoren.

De oorverdovende stilte in de Arabische hoofdsteden staat in schril contrast met de vastberadenheid waarmee de landen in het Midden-Oosten ooit front vormden tegen Israël. Dat ging van aanvallen op de Joodse staat - zoals gebeurde in 1948 nadat Israël de onafhankelijkheid had uitgeroepen - tot maatregelen om een uitweg uit het Israëlisch-Palestijnse conflict te forceren. Na de Jom Kipoer-oorlog van 1973 kwam er bijvoorbeeld een olieboycot tegen de westerse bondgenoten van Israël.

Arabisch front

Was het toeval dat de terroristische raid van Hamas vorig jaar nagenoeg samenviel met de 50ste verjaardag van de Jom Kipoer-oorlog? Met haar brutale aanslag wou de militie de wereld wakker schudden en de Palestijnse zaak opnieuw op de kaart zetten. Die missie is geslaagd, al is het onwaarschijnlijk dat de totale verwoesting van de Gazastrook tot het plan behoorde. Maar de verhoopte renaissance van een Arabisch front tegen de 'zionistische kolonisator' bleef uit.

Volgens ayatollah Khamenei is in de islamitische wereld 'de woede opgelopen en het verzet gegroeid' door de oorlogen in Gaza en Libanon. 'Onder de bevolking zijn de aloude anti-Israëlische sentimenten inderdaad fors aangewakkerd', zegt Nancy Ezzeddine, Midden-Oostenexpert bij het Nederlandse instituut Clingendael. 'Maar de autoriteiten staan op de rem. Ze veroordelen de Israëlische agressie zonder daar harde maatregelen tegen Israël aan te verbinden.'

Jordanië is een uitstekende illustratie van de moeilijke evenwichtsoefening in de regio na 7 oktober 2023. Ruim de helft van de 11 miljoen Jordaniërs is van Palestijnse afkomst en elke vrijdag komen duizenden mensen op straat om te betogen tegen de oorlog in Gaza. De steun voor Hamas is fors toegenomen, tot ontzetting van het regime. En de recente verkiezingen draaiden uit op een overwinning voor het Islamitisch Actiefront, een partij die banden heeft met de Moslimbroederschap.

Vredesverdrag met Israël

De Jordaanse koning Abdullah kapittelde Israël eind september tijdens de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties in New York. 'Sommige landen denken dat ze boven het internationale recht staan', zei hij. Toch was die vaststelling voor hem geen reden om het 30 jaar oude vredesverdrag met Israël te verscheuren, tot onvrede van de pro-Palestijnse demonstranten. Bovendien steunde Jordanië de Israëli's door bij de Iraanse aanval overvliegende raketten uit de lucht te halen.

'De Arabische landen staan bij lange niet zo sterk als 30, 40 jaar geleden', zegt Joost Hiltermann, Midden-Oostenexpert bij de International Crisis Group. Dat komt onder andere door de Arabische Lente in 2011. 'De Arabische landen, vooral Egypte, zijn erg verzwakt uit die episode gekomen. Ook landen die geen protesten kenden, zoals Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten, deelden in de klappen omdat ze geallieerde Arabische regimes zagen instorten.'

Israël speelde in op de verzwakking door toenadering te zoeken tot zijn Arabische buren. Daarbij gebruikte het land zijn ijzersterke economische positie als lokmiddel. De leiders in de regio zagen in samenwerking met de Israëli's een manier om hun vermolmde economieën, die zwaar verslaafd zijn aan olie, op de schop te nemen. 'Hét voorbeeld is de Saoedische kroonprins Mohammed bin Salman met zijn ambitieuze moderniseringsproject Vision 2030', zegt Ezzeddine.

Het charmeoffensief leidde in 2020 tot de Abraham-akkoorden, een rist bilaterale verdragen tussen Israël en Arabische landen. Voorlopig staat de teller op vier: de Verenigde Arabische Emiraten, Bahrein, Soedan en Marokko. Het was een sterk staaltje van koopmansdiplomatie, met de toenmalige Amerikaanse president Donald Trump als promotor. In ruil voor de erkenning van Israël schrapten de VS Soedan van de terreurlijst en erkenden ze de Westelijke Sahara als Marokkaans grondgebied.

Volgens de diplomatieke geruchtenmolen stond Saoedi-Arabië op het punt de band met Israël te normaliseren toen Hamas een jaar geleden toesloeg. Het plan verdween meteen van tafel. Ezzeddine: 'Dat betekent niet dat het helemaal is afgevoerd, het is gewoon op de lange baan geschoven. Ondanks het conflict blijven beide partijen vasthouden aan de toenadering.' Al sloeg de Saoedische kroonprins recent een hardere toon aan. Volgens hem kan pas sprake zijn van normalisering als er een Palestijnse staat is.

Het valt af te wachten of Mohammed bin Salman het spel zo hard zal spelen wanneer het stof in het Midden-Oosten is gaan liggen. 'Voor hem was het belangrijkste aan de deal met Israël wat de VS in ruil te bieden hadden', zegt Hiltermann. De VS waren bereid een zak geld op tafel te leggen en veiligheidsgaranties te geven aan Saoedi-Arabië. En dat was cruciaal voor het regime in Riyad dat steeds vaker de hete adem van de regionale aartsrivaal Iran in de nek voelde.

Met Iran hadden Israël en het gros van de Arabische landen in het Midden-Oosten een gemeenschappelijke tegenstander. Het was ook het verkoopargument van de Israëlische premier Benjamin Netanyahu bij zijn diplomatieke ouverture in de regio. Hij is al jaren gefocust op het existentiële gevaar dat het sjiitische bewind in Teheran volgens hem vormt voor Israël. Ook bij de soennitische buren groeide het onbehagen over de agressieve koers die Iran aanhield.

Het opbod tussen Israël en Iran, dat voorlopig vooral op het slagveld in Libanon plaatsvindt, leidde de jongste weken tot nervositeit in de Arabische hoofdsteden. Als er een directe oorlog uitbreekt, vrezen vooral de Golfstaten dat ze tussen beide kampen geklemd zitten. 'Iran kan er bijvoorbeeld voor kiezen de olievelden in de regio aan te vallen', zegt Hiltermann. 'Daarmee kan het zeker de Amerikanen, die een forse stijging van de olieprijzen vrezen, flink pijn doen.'

'Het valt op dat het anti-Iraanse standpunt in het publieke debat enigszins verwaterd is', zegt Ezzeddine. 'Dat betekent niet dat Saoedi-Arabië plots gaat aanschurken bij Iran en positie kiest tegen Israël en de VS. Het is vooral illustratief voor de geopolitieke stress die de recente escalatie heeft veroorzaakt. Ezzeddine wijst op de diplomatieke manoeuvres tussen Iran en de Golfstaten. 'Die leveren geen concrete resultaten op, maar het is belangrijk dat de communicatielijnen openblijven.'

Chaos in de achtertuin

Netanyahu stuurt almaar nadrukkelijker aan op een regimewissel in Teheran. 'De buurlanden hebben zijn boodschap aan de Iraanse bevolking met veel scepsis gehoord', zegt Hiltermann. 'De val van het islamitische bewind kan niet gebeuren zonder groot geweld.' Daarom staan de soennitische landen, Saoedi-Arabië op kop, niet te springen voor een wisseling van de macht in Iran. Zij verkiezen de relatieve rust met een bekende rivaal boven de kans op bloedige chaos in hun achtertuin.

De term 'regimewissel' heeft een kwalijke reputatie sinds de VS in 2003 Irak binnenvielen en het land aan de rand van de afgrond brachten. Zeker de Iraniërs zijn niet vergeten dat de Amerikanen in 1953 de prille democratie in hun land om zeep hielpen. Om de oliebelangen van de VS te bewaken, orkestreerde de CIA met een pak geld een opstand die premier Mohammad Mossadeq ten val bracht. De sjah nam zijn plek op de troon in en installeerde een verschroeiende dictatuur, met Amerikaanse steun.

Zeker door het zware geweld van het afgelopen jaar gaapt een steeds grotere kloof tussen de Arabische bevolking en haar leiders. De Jordaanse koning Abdullah is een van de velen die de woede van de straat probeert te sussen met ronkende statements over het schandalige lot van de Palestijnen. Tezelfdertijd hangt hij aan het infuus van de VS, die jaarlijks 1,5 miljard dollar doneren. Dat geld heeft Abdullah nodig om de economie te stutten en maatschappelijke onrust te vermijden.

De Palestijnse zaak is voor de Arabische leiders een bijzaak, oordeelt Hiltermann. 'Die regimes hebben nooit echt iets gegeven om de Palestijnen, met wie ze weinig te maken hebben. Het was voor hen vooral een middel om Israël dwars te zitten.' Met zijn recente offensief en het nietsontziende geweld heeft Israël evenwel aangetoond dat het de dominante speler in het Midden-Oosten is. Als het van Netanyahu afhangt, grijpt hij de kans om de geopolitieke kaart in de regio te hertekenen.

De operatie die Hezbollah-leider Hassan Nasrallah twee weken geleden de kop kostte, had niet toevallig als codenaam 'New Order'. 'Door de klappen die Iran kreeg, zal de machtsbalans wel even verschuiven', zegt Ezzeddine. Maar ze vreest voor de gevolgen op lange termijn. Ook Hiltermann is sceptisch. 'De regio is al aan het veranderen, maar niet noodzakelijk zoals Netanyahu dat wil. Er is nu al veel chaos en geweld en dat kan nog verergeren.'