Het Duitse rotjaar: 'We waren zelfgenoegzaam geworden'

‘Wie läuft’s mit dem Bundesverfassungsgericht?’ De besnorde man die het binnen- en buitenrijden regelt aan de uitgestrekte site van de Salzgitter Aktiengesellschaft (AG) is scherp. De medewerker van het staalbedrijf is op de hoogte van de jongste crisis in de Duitse regering, die over de begroting. Een uitspraak van het Grondwettelijk Hof heeft midden november een miljardensteunfonds voor de klimaattransitie van de Duitse economie op losse schroeven gezet.

Een fonds waar ook de Salzgitter AG uit zal putten om de komende jaren de omslag naar een koolstofvrij productieproces te maken. ‘Geht das noch voran?’, vraagt de man bezorgd. Maar Stefan Mecke, die het energiebeleid bij Salzgitter overziet, kan hem geruststellen. Over het pakket van 1 miljard euro dat het tweede grootste staalbedrijf van Duitsland bij de regering heeft losgeweekt, was in april al overeenstemming gevonden. ‘Onze middelen zijn safe, maar voor veel bedrijven is het bang afwachten’, zegt Mecke.

We zijn in het hart van Duitsland, in het zuiden van de deelstaat Nedersaksen, waar het gelijknamige staalbedrijf in de industriestad Salzgitter zijn hoofdkwartier heeft. Dat heeft historische redenen. Ooit was dit bedrijf de Reichswerke Hermann Göring, een van de grootste staatsconcerns van nazi-Duitsland. Ver genoeg verwijderd van het westfront en met bodems rijk aan ijzererts was de regio aan de voet van het Harz-middengebergte de staalleverancier voor de Duitse oorlogsmachine.

Na de oorlog volgde de privatisering tot Salzgitter AG, een mastodont die in de eerste negen maanden van dit jaar voor 8,4 miljard euro aan plaatstaal verkocht. In het spoor van de staalreus vestigden belangrijke industriële afnemers als Volkswagen, MAN, Alstom en Bosch zich in Salzgitter.

De aanwezigheid van die traditionele pijlers onder de Duitse welvaart - de exportgerichte en energie-intensieve auto- en maakindustrie - verklaart waarom de stad volgens de denktank Institut der deutschen Wirtschaft (IW) bij de zes Duitse regio’s hoort waar de groene transitie de zwaarste inspanningen zal vergen.

Stagnatie

Salzgitter staat voor dat titanenwerk op een moment dat de Duitse tanker piepend en krakend tot stilstand is gekomen (zie grafieken). Na een nieuwe daling van het bruto binnenlands product (bbp) met 0,1 procent in het derde kwartaal zit de grootste economie van Europa al een jaar in de schemerzone tussen recessie en stagnatie. Een prognose van het Internationaal Monetair Fonds (IMF) toont dat de Duitse economie met een krimp van 0,5 procent als enige van de G7-landen in 2023 wellicht niet zal groeien.

Aan de stevige groei dankzij goedkoop Russisch gas kwam abrupt een einde door de oorlog in Oekraïne, terwijl de mondiale geopolitieke verschuivingen van China een minder vanzelfsprekende afzetmarkt maakten. Dure energie en hoge rentes wegen op de industriële productie en op de investeringen. Ook consumenten houden de vinger op de knip door de hoge inflatie.

‘Veel beterschap valt voor 2024 niet te verwachten’, zegt Carsten Brzeski, de hoofdeconoom van ING Duitsland. ‘De industriële productie in het algemeen en die in energie-intensieve sectoren zoals de chemie in het bijzonder zitten nog altijd onder het niveau van voor de pandemie. We beleven geen tsunami die alle sectoren overspoelt, maar het macro-economische verhaal is er wel een van stagnatie. De werkloosheid stijgt al wat, maar wellicht zal het conjunctureel eerst nog slechter worden voor het weer beter wordt.’

Van steenkool naar waterstof

Maar Stefan Mecke is er het type niet naar om de oren te laten hangen naar de doemberichten die over de Duitse economie rollen. In een shuttlebus rijdt hij ons rond tussen de dampende hoogovens van Salzgitter, die jaarlijks 4,5 miljoen ton staal produceren. De fabriekssite is herschapen in een gigantische bouwwerf, waar bulldozers, kranen en tractoren kriskras af- en aanrijden. Mecke doet ons het Salcos-project uit de doeken, dat het postfossiele tijdperk bij Salzgitter moet inluiden.

‘De bedoeling is om de CO₂-uitstoot van de fabriek tegen 2033 met 95 procent terug te dringen door in het productieproces steenkool te vervangen door waterstofgas. Ongeveer evenveel volk is aan de slag op deze werf als tijdens een gemiddelde shift in de fabriek. Met 1 miljard euro van de overheid en 1,3 miljard aan eigen middelen is dit met voorsprong de zwaarste investering die we ooit deden.’

Klassiek gebeurt staalproductie door in hoogovens ijzererts te smelten met behulp van cokes, een brandstof gemaakt van steenkool. Bij dat proces komt CO₂ vrij, waardoor de staalindustrie verantwoordelijk is voor 7 à 9 procent van de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen. Salzgitter is op zichzelf goed voor 1 procent van de totale Duitse uitstoot.

Door steenkool vanaf 2026 te vervangen door waterstofgas zal niet langer CO₂, maar water het bijproduct van dat proces zijn. Het moet helpen bij de Duitse ambitie om de CO₂-uitstoot tegen 2030 met 65 procent te reduceren.

‘Let op de containers die je hier overal ziet’, zegt Mecke. ‘Dat is voor de elektrolyse-installaties waar we water zullen splitsen in waterstofgas en zuurstof.’ De elektriciteit van de windmolens die boven de site uittorenen, moet die elektrolyse aandrijven. In een later stadium wil Salzgitter zijn nieuwe hoogovens aansluiten op het net voor groene waterstof.

‘Evident is dat allemaal niet’, zegt Mecke. ’We vervangen de goedkoopste energiebron, steenkool, door veruit de duurste, waterstof. Zonder overheidssteun, een Europese importtaks op CO₂ en de bereidheid bij afnemers om meer te betalen voor groen staal zou het onhaalbaar zijn. Iedereen wil bijdragen aan de klimaattransitie, maar finaal draait het erom dat we hier geld mee verdienen.’

Lethargie

Het is de reden waarom de industriële spelers van Salzgitter zich verzamelden in een ‘Wasserstoff Campus’. In de gebouwen van het technologieconcern Bosch legt projectmanager Kolja Backsmann het belang van de hub uit, die de waterstoftransitie in en rond Salzgitter wind in de zeilen moet geven.

‘De waterstofeconomie is nog niet competitief. Voor kleinere bedrijven is het ook minder makkelijk om subsidies te krijgen dan voor internationale concerns. Maar CO₂ uitstoten zal alleen maar duurder worden, dus het is onze plicht om alternatieven te onderzoeken. Het heeft geen zin om daarover te klagen. De uitdaging is groot, maar challenge accepted.’

Met dat voluntarisme proberen bedrijven in de regio de sluimerende crisissfeer te verjagen. Volkswagen, een motor van de naoorlogse Duitse welvaart en het tweede grootste bedrijf van Europa, bouwt in Salzgitter een fabriek voor batterijcellen. De elektrificatie bij Volkswagen verloopt moeizaam en is vooralsnog verlieslatend, met hardnekkig hoge kosten, een tegenvallende vraag en zware concurrentie van goedkopere Chinese e-wagens. ‘Maar we zijn hard aan het werk om de uitgaven en inkomsten in evenwicht te brengen’, laat een woordvoerder van Volkswagen weten.

Toch is de elektrische achterstand van Volkswagen op China exemplarisch voor de economische pijn van de Duitsers. ‘Er is een bekende cartoon’, zegt Jan Erik Bohling, economisch medewerker bij de stad Salzgitter. ‘Twee Duitse ingenieurs aanschouwen een elektrische auto uit China die kan vliegen. ‘Knap’, zeggen ze. ‘Maar de afmetingen kloppen niet.’ Het vat goed samen waarom we op veel vlakken achterop geraakt zijn. Duitsland is goed in problemen analyseren, maar nu we er zelf middenin zitten krijgen we ze moeilijk aangepakt. Door de jaren van groei zijn we zelfgenoegzaam geworden.’

De oorlog in Oekraïne heeft de gevolgen van die lethargie, zoals de dramatische staat van het leger door jarenlange onderfinanciering, pijnlijk blootgelegd, zegt Bohling. ‘Niemand achtte investeringen in het leger nog nodig. Het werd als een bijzaak, bijna als kwaadaardig gezien. Met de steun van de Amerikanen waren we veilig. Je ziet die houding nu veranderen.’ Ook de rammelende stiptheid van het openbaar vervoer, de rigide arbeidsmarkt en de digitale achterstand van tal van publieke diensten zijn urgente problemen.

Frankrijk, das bessere Deutschland

Een en ander vloeit voort uit het traumatische oorlogsverleden. In de Duitse psyche deed de naziperiode een panische angst voor iedere vorm van gecentraliseerde macht ontstaan. Veel taken werden overgeheveld naar de deelstaten, ondernemingsraden van bedrijven kregen een groot beslissingsrecht en de rechten van werknemers zijn beschermd in strenge sociale wetgeving. In tijden van economische voorspoed was dat geen issue en kreeg het Duitse model lof.

‘Maar als je voor een industriële transformatie staat en snel moet schakelen, is dat hinderlijk’, zegt de CEO van een Duitse multinational die liever niet met zijn naam in de krant komt. ‘Elk internationaal bedrijf dat aanwervingen of afvloeiingen moet doen, zal je zeggen dat dat in Duitsland de meeste moeite kost.'

Dat geldt vooral voor jobs in de industrie, die tot de best betaalde en beschermde van Duitsland horen. 'Iedere deelstaat moet ook zijn zeg doen, terwijl het soms sneller gaat om dingen federaal te regelen. Of kijk naar de starre houding rond AI, waar niet de mogelijke economische hefbomen worden benadrukt, maar vooral de risico's rond privacy.'

Dat immobilisme steekt schril af tegen de groei in Frankrijk. Het Duitse smalen om 'Krankreich', de achterophinkende buur, is voorbij. 'Das bessere Deutschland', kopte het weekblad Der Spiegel recent. De Franse economie groeide dit jaar licht. President Emmanuel Macron lokt met gulle subsidies investeringen en promoot Frankrijk als een land dat open for business is. Volgens cijfers van de consultant EY haalde Frankrijk in 2022 voor het vierde jaar op rij het grootste aantal buitenlandse investeringen in Europa binnen. Macrons industriële dirigisme blijkt aantrekkelijker dan het gefragmenteerde Duitse beleid.

AfD

Dat de Duitse regering van sociaaldemocraten, groenen en liberalen los zand is, helpt niet om de tanker te keren. De politieke handigheid van Angela Merkel om de Duitsers op één lijn te krijgen of die eenheid tenminste uit te stralen, ontbreekt in de zwalpende Ampelkoalition van bondskanselier Olaf Scholz.

Het begrotingscompromis is een goed voorbeeld. De uitspraak van het Grondwettelijk Hof had een gat in de begroting geslagen, waarna een akkoord werd bereikt dat miljarden uit het klimaattransitiefonds schrapte. 'Maar niemand kan uitleggen wat nu eigenlijk is overeengekomen', zegt Brzeski. 'Het is een soort wapenstilstand zonder dat iemand gezichtsverlies lijdt, maar als bedrijfsleider, burger of investeerder verwacht je meer duidelijkheid.'

Intussen rukt de rechts-populistische Alternative für Deutschland (AfD) op en is ze in in nationale peilingen de tweede grootste partij. Bij de jongste deelstaatverkiezingen in Nedersaksen haalde de AfD zijn hoogste score in de kieskring Salzgitter. Door de goedkope huisvesting was de stad een aantrekkingspool voor Syrische en Oekraïense vluchtelingen. Een op de vier inwoners komt van buiten de Europese Unie. In 2017 kwam het op vraag van de stad tot een tijdelijke opvangstop voor vluchtelingen.

Rijk land

'Daarna is er van Nedersaksen geld gekomen om de scholing en huisvesting uit te breiden', zegt Jan Erik Bohling, een christendemocraat. 'De vluchtelingen die hier komen, moeten we opvangen. Tegelijk moeten we arbeidsmigratie toelaten, want onze bedrijven schreeuwen om personeel. Maar zoals de AfD roepen dat alles slecht is, lost niets op. We moeten de zorgen serieus nemen, maar goed beleid is het beste antwoord.'

Die mentaliteit is ook nodig om de economie er weer bovenop te helpen, vindt Tobias Schulze. Hij is de medezaakvoerder van het ingenieursbureau Zammit, onze laatste stop in Salzgitter. Zijn bedrijf van ruim 200 werknemers is actief in industriebouw en was onder meer betrokken bij de nieuwe fabriek van Tesla nabij Berlijn. Zammit hoort tot de 'industrielle Mittelstand', de tussenlaag van middelgrote bedrijven die de ruggengraat vormen van de Duitse economie.

'We zijn nog altijd een rijk land met enorme mogelijkheden', zegt Schulze. 'Maar als de politiek worstelt, straalt dat af op de bevolking. Dat is typisch Duits. Het is zaak om de rug te rechten, het geld juist in te zetten en iedereen mee te krijgen. Als we daar niet in slagen, mogen we de boel hier sluiten en de sleutels weggooien.'