Fossiele megaprojecten zetten klimaatdoelen op de helling

Op de VN-klimaattop, die over minder dan een maand start in Dubai, wil de Europese Unie een concrete deadline afspreken wanneer het wereldwijd gedaan moet zijn met fossiele brandstoffen. Maar onderzoek van De Tijd, samen met Le Soir en buitenlandse media, schept geen hoopvol toekomstbeeld. We onderzochten de 425 zogeheten carbon bombs in de wereld. Zo’n ‘fossiele-brandstofbom’ of ‘klimaatbom’ is een olie-, gas- of steenkoolproject dat tijdens zijn volledige levensduur minstens 1 miljard ton (gigaton) CO₂ kan uitstoten. Uit een onderzoek van wetenschapper Kjell Kühne van de Britse universiteit van Leeds, waarover The Guardian en Le Monde al berichtten in mei vorig jaar, bleek dat het ging om 195 olie- en gasprojecten en 230 steenkoolmijnen.  

Meer dan 70 ngo’s en actiegroepen kwamen vorig jaar na de bekendmaking van de gegevens samen om de 425 klimaatbommen te bestrijden en te doen ‘ontmijnen’. Maar het nieuwe journalistieke onderzoek waaraan De Tijd meewerkte, legt bloot dat sinds 2020 geen vooruitgang, maar achteruitgang is geboekt, ondanks alle klimaatplannen en beloftes om de aarde tegen 2050 koolstofneutraal te maken. De nieuwe gegevens die we analyseerden, zijn ook te vinden op de website carbonbombs.org, samengesteld door de twee Franse ngo’s Éclaircies en Data for Good, een groepering van 4.000 technologie-experts die vrijwillig meewerken aan goede doelen.  

In 2020 luidde het nog dat 40 procent van de 425 projecten nog niet actief was. De wetenschappers riepen dan ook op om die 169 projecten niet op te starten, om alsnog de klimaatdoelstellingen te halen. Dat is helaas niet gebeurd. Onderzoek toont aan dat de voorbije drie jaar zeker twintig carbon bombs in productie zijn gegaan.  

Nieuwe steenkoolmijnen

Zo zijn intussen, ook nog dit jaar, tal van nieuwe steenkoolmijnen opgestart in China, onder andere in de centraal gelegen provincie Shaanxi. Een Chinese mijn in de autonome regio Xinjiang in het noordwesten van China (Dananhu 7), waarvan de productie al stillag sinds 2014, is vorig jaar opnieuw opgestart. En voor een nabijgelegen Chinese mijn (Dananhu 2) hebben de autoriteiten de voorbije twee jaar toegestaan dat de productie meer dan verdubbeld wordt. 

Niet alleen in China wordt meer steenkool gewonnen. Ook een Russische mijn (Elginskiy, die al in 2011 was geopend) heeft de productie de voorbije jaren verveelvoudigd en in Australië heeft bijvoorbeeld een mijn in Queensland (de Carmichael coal mine) zijn eerste ladingen kool nog maar in december 2021 verscheept. In het Afrikaanse Botswana is in mei dit jaar een mijn (project Motheo) opengegaan die beheerd wordt door een Australisch bedrijf en die nog zeker tien jaar zal renderen.  

De fossiele honger beperkt zich niet tot steenkool. Ook in de olie-exploratie is er expansie. Een offshore-olieveld in de Verenigde Arabische Emiraten (Upper Zakum), dat meer dan 1.150 vierkante kilometer groot is, zal zijn productie volgend jaar nog optrekken en doorgaan tot minstens 2050. Ook voor het grote Zuluf-olieveld voor de kust van Saoedi-Arabië is ‘expansie’ nog het ordewoord en voor de kust van het Latijns-Amerikaanse Guyana zijn nog verschillende olievelden in productie gegaan (Stabroek-blok), waarbij in 2020 de eerste tanker is vertrokken naar de VS.  

Tegenover de talrijke uitbreidingen en nieuwe projecten staan er bitter weinig stopzettingen. Van de 425 carbon bombs blijken er intussen slechts twee te zijn stopgezet. Het gaat om twee steenkoolmijnprojecten in Australië en Rusland die uiteindelijk nooit zijn opgestart.  

Klimaatdoelstellingen

We schatten dat momenteel nog 128 projecten kunnen worden tegengehouden die nog niet van start zijn gegaan. Als niemand zulke fossiele brandstofbommen ontmijnt, dreigen ze de klimaatdoelstellingen op te blazen. Volgens schattingen kunnen de 425 carbon bombs samen tijdens hun levenscyclus nog meer dan 1.180 gigaton CO₂ uitstoten. Dat is meer dan het dubbele van de 400 à 500 gigaton CO₂ die we volgens de laatste berekeningen nog mogen uitstoten om de opwarming van de aarde te beperken tot 1,5 °C, een doelstelling uit het klimaatakkoord van Parijs. Om deze cijfers in context te plaatsen: in 2022 stootten fossiele brandstoffen wereldwijd naar schatting 36,8 gigaton CO₂ uit. 

De grootste expansie gebeurt in China, dat met 141 projecten wereldwijd goed is voor liefst een derde van alle carbon bombs. Die kunnen samen tijdens hun levensduur nog meer dan 332 gigaton CO₂ uitstoten. Liefst 130 van die 141 projecten zijn steenkoolmijnen. Daarvan zijn er zeker tien nog maar sinds 2020 in productie, blijkt uit onze gegevens. En 24 mijnprojecten zouden nog kunnen worden opgestart. De grootste potentiële uitstoot komt van een ondergrondse koolmijn in het noorden van China, Tongmei Datang Tashan, die 430 hectare beslaat en al sinds 2008 operationeel is.  

Dat China meer dan de helft van alle 230 carbon bombs-steenkoolmijnen in de wereld voor zijn rekening neemt, is geen toeval. Met miljardeninvesteringen in koolmijnen wil China nieuwe stroomtekorten verhinderen. Ongeveer twee derde van de elektriciteit in China wordt opgewekt door kolen. De Chinese overheid zet voorlopig in op energiezekerheid, omdat ze economisch nog een inhaalbeweging wil maken tegenover het Westen, en pas in 2060 koolstofneutraal wil zijn. In 2022 en de eerste helft van 2023 werden elke week gemiddeld twee nieuwe kolengestookte elektriciteitscentrales vergund.  

De grootste CO₂-vervuiling zal daarom de komende jaren wellicht in Azië gebeuren. Liefst 264 van de 425 carbon bombs in de wereld bevinden zich in Azië, inclusief het Midden-Oosten. De uitstoot wordt geschat op bijna 700 gigaton CO₂, of ruim drie keer meer dan de 44 klimaatbommen in Noord-Amerika. Europa telt 52 carbon bombs, maar de projecten in Noord-Amerika kunnen samen wel nog 200 gigaton CO₂ veroorzaken, tegenover 141 gigaton in Europa.

Zwarte long

In Europa ligt het zwaartepunt met 41 van de 52 projecten in Rusland. In België bevinden zich geen carbon bombs, evenmin als in onze buurlanden Nederland en Frankrijk. Wel is er een project vlak over onze grens in Duitsland. Het gaat om Hambach en Garzweiler, de twee immense bruinkoolmijnen van energiereus RWE. Het zijn dagbouwmijnen, waarbij de stoffen worden afgegraven in een groeve aan de oppervlakte. Begin dit jaar bezetten klimaatactivisten nog het Duitse dorpje Lützerath, waar ze protesteerden tegen de geplande uitbreiding van de Garzweiler-mijn. In oktober vorig jaar kwam RWE met de Duitse overheid overeen om in 2030, acht jaar vroeger dan voorzien, helemaal te stoppen met het winnen van bruinkool. Maar op korte termijn mocht RWE nog meer bruinkool winnen en de mijn uitbreiden om de energiecrisis in Duitsland te bezweren.   

Andere Europese klimaatbommen liggen in het Verenigd Koninkrijk (1), Noorwegen (2), Servië (1), Denemarken (1), Polen (1), Bulgarije (1), Griekenland (1) en Oekraïne (1). De Noorse klimaatbommen zijn het grote offshoregasveld Troll en het Johan Sverdrup-olieveld in de Noordzee, beide van het Noorse staatsbedrijf Equinor. Johan Sverdrup is pas in 2019 in productie gegaan en wordt nog verder uitgebreid. Het zal nog tot 2059 olie produceren. De groene oppositie in Noorwegen noemde het project ‘verraad tegenover de toekomstige generaties’.  

In Bulgarije zijn er de steenkoolmijnen van Maritsa. Onder druk van Europa heeft de Bulgaarse overheid, tot ongenoegen van de meer dan 10.000 mijnwerkers, besloten de mijn te sluiten in 2038. Maar volgens klimaatactivisten is dat nog te ver weg. Bulgarije wekt 40 procent van zijn elektriciteit op met steenkool, en verschillende elektriciteitscentrales werden de voorbije jaren al een aantal keer tijdelijk gesloten omdat hun uitstoot te vervuilend was. Activisten van Greenpeace beklommen twee weken geleden nog de koeltoren van een elektriciteitscentrale om een onmiddellijke sluiting te eisen. 

In Griekenland is er de Western Macedonia Lignite Centre (WMLC). Deze strook van 120 kilometer lang en 15 kilometer breed in het noorden wordt ook wel de zwarte long van Griekenland genoemd. De Grieken zijn voor hun elektriciteit voor 30 procent afhankelijk van steenkool, waarbij bijna alle steenkool uit deze mijn wordt gehaald. De steenkool wordt op een zeer vervuilende manier gewonnen. Onderzoek wees al uit dat in deze regio meer gezondheidsproblemen opduiken dan elders in het land. 

DEME

Met hun 28 klimaatbommen zijn de VS, na China, het meest vervuilende land ter wereld. Samen zijn de projecten goed voor een potentiële uitstoot van ruim 151 gigaton CO₂ tijdens hun resterende levensduur. De Amerikaanse carbon bombs zijn vooral grote olie- en gasprojecten die al lang meegaan. Twee van de meest vervuilende carbon bombs ter wereld bevinden zich in het Amerikaanse Permian Basin, een schalieolieveld dat zich uitstrekt over het westen van de staat Texas en een stuk van New Mexico. Het is het grootste olieveld in de VS. Verder is er het schaliegasgebied Marcellus Shale in het oosten van de VS, dat 160.000 vierkante kilometer groot is en zich uitstrekt over Pennsylvania en West Virginia.  

In aantal heeft Rusland met 41 carbon bombs er wel nog wat meer dan de 28 in de VS. De grootste klimaatbom in Rusland is een mega-aardgasveld van Gazprom op het schiereiland Jamal in de Siberische Noordpoolregio. De Belgische baggeraar DEME hielp bij de aanleg van het toegangskanaal naar de haven van Sabetta op Yamal, de uitvalsbasis van de Yamal-lng-terminal, een van de grootste ter wereld, ook voor de export van lng naar Zeebrugge. Er loopt momenteel in Gent een corruptieproces tegen DEME over dat Russische contract. DEME heeft zowel meegewerkt aan die koudste lng-terminal ter wereld op Yamal als de warmste lng-terminal van Chevron in het Australische Wheatstone, die ook een van de 425 carbon bombs is.  

Australië telt trouwens net als Saoedi-Arabië 23 carbon bombs, al kunnen die in Saoedi-Arabië nog dubbel zoveel uitstoot veroorzaken tijdens hun levensduur als de Australische.   

Afhankelijk België

Het lijdt geen twijfel dat de fossiele brandstoffen die we in ons land consumeren, ook deels afkomstig zijn van carbon bombs elders in de wereld. Vorig jaar bedroeg onze algemene ‘energieafhankelijkheid’ van andere landen liefst 74,1 procent. Exact traceren van welke sites onze ingevoerde energie komt, is onmogelijk. Maar als we kijken naar de landen waaruit onze energie vooral komt, eindigen we logischerwijze wel in plekken waar het bulkt van de carbon bombs. Voor ruwe aardolie gaat het vooral om OPEC-landen zoals Saoedi-Arabië en Rusland. Ruim 60 procent van het aardgas dat we invoeren voor eigen verbruik komt uit Noorwegen, waar dus twee carbon bombs te vinden zijn.   

De energiebedrijven die de meeste carbon bombs beheren, zijn geen verrassende namen. Het gaat over Chinese spelers zoals de China Energy Investment Corp, de Shaanxi Coal and Chemical Industry Group en de China National Petroleum Corporation, maar ook het Franse TotalEnergies, het Amerikaanse ExxonMobil, staatsoliemaatschappij Saudi Aramco, het Russische Gazprom, het Noorse Equinor en de National Iranian Oil Company.  

ExxonMobil kondigde begin oktober nog een monsterovername aan van het Amerikaanse Pioneer Natural Resources voor 59,5 miljard dollar. Het wordt daarmee veruit de grootste speler in het Permian Basin.  

De meer dan 600 bedrijven die betrokken zijn bij een of meerdere carbon bombs blijken vooral geld op te halen via de grote Chinese banken. Naast de Amerikaanse banken Citi en JPMorgan Chase blijkt ook BNP Paribas, waarvan de Belgische staat aandeelhouder is, een van de belangrijkste banken te zijn die energiebedrijven achter de fossiele brandstofbommen nog helpen financieren. BNP wordt gelinkt aan zo’n 36 bedrijven, zoals TotalEnergies, ExxonMobil, BP, Shell, Chevron, Saudi Aramco, Equinor en RWE.

Het Italiaanse energiebedrijf ENI, dat voor zijn financiering ook werkt met Brusselse dochterbedrijven, blijkt ook carbon bombs te hebben. Het gaat om olie- en gasprojecten in het Midden-Oosten: in Irak, Kazachstan, Pakistan, Libië, Iran, Algerije en de Verenigde Arabische Emiraten. 

Dat grote bedrijven nog brood zien in deze projecten, is omdat fossiele brandstoffen vooralsnog onmogelijk uit ons leven kunnen worden gedacht. Toch meent Fatih Birol, algemeen directeur van het Internationaal Energieagentschap (IEA), dat er ook risico’s verbonden zijn aan die investeringen. ‘Om de doelstellingen van Parijs te halen zal ons fossiel energieverbruik moeten verminderen. Als het verbruik vermindert, dan is er geen behoefte aan nieuwe grootschalige investeringen en projecten. En dus hangen aan die investeringen niet alleen milieurisico’s, maar ook risico’s voor de investeerders. Zelfs zonder nieuwe maatregelen om de nuluitstoot tegen 2050 te halen, zie ik niet in waarom de globale vraag naar fossiele brandstoffen nog zal vermeerderen.'