De economische roekeloosheid van Liz Truss

Terwijl maandag alle ogen waren gericht op de Italiaanse verkiezingen en de mogelijke hergeboorte van de eurocrisis, was het de Britse regering die in het vizier van de financiële markten kwam. Nadat de Britse minister van Financiën Kwasi Kwarteng vrijdag de grootste belastingverlagingen sinds 1972 had aangekondigd, dook het Britse pond maandag naar het laagste peil tegenover de dollar sinds 1971. De rente op tienjarige Britse overheidsobligaties schoot voor het eerst sinds 2010 boven 4 procent.

Premier Liz Truss ziet zich met haar stoutmoedige plannen als de politieke erfgename van Margaret Thatcher. Door de marktenreactie van deze week heeft ze echter ook een andere herinnering over zich afgeroepen. De laatste keer dat in het VK zo’n grote belastingverlaging werd aangekondigd, was onder de conservatieve premier Edward Heath in de jaren 70. ‘Het eindigde in tranen’, zegt ING-econoom Peter Vanden Houte. ‘Het Internationaal Monetair Fonds moest het VK toen te hulp schieten.'

De parallellen zijn zorgwekkend gelijklopend. In de jaren 70 lanceerden de Britse conservatieven een ‘spend for growth’-plan. Het bevatte belastingverlagingen op een moment dat een externe energieschok - dure olie - het VK trof. Het plan leidde tot een crash van het pond en in 1976 moest het IMF het land geld lenen. Ook toen was er een te groot gat in de begroting en vloeide op de betalingsbalans meer geld het VK uit dan in, net zoals nu.

Vanden Houte noemt de Britse plannen van vandaag ‘roekeloos’, omdat de regering het verkeerde probleem bestrijdt. ‘Door de brexit en door de pandemie hebben veel buitenlandse werknemers het land verlaten. Er is dus een probleem met het aanbod aan goederen en diensten. Dat los je niet op door de vraag te stimuleren met belastingverlagingen.’

Hetzelfde gaat op voor de energieproblemen: die worden veroorzaakt door een duurder buitenlands aanbod. De regering-Truss beantwoordt ze door de binnenlandse vraag met 60 miljard pond overheidsgeld te stimuleren in zes maanden, wat de inflatie nog dreigt aan te wakkeren. ‘De Britse regering is het handboek economie aan het herschrijven’, concludeert Vanden Houte.

Investeerders maakten maandag duidelijk dat ze geen enkel vertrouwen in die plannen hebben. Normaal evolueren de rente en de munt grotendeels in dezelfde richting: als de rente in een land stijgt, wordt het ook aantrekkelijker om er in overheidsobligaties te beleggen en stijgt de vraag naar de munt. In het VK crashte het pond, terwijl de rente omhoogschoot.

De voormalige Amerikaanse minister van Financiën Larry Summers merkte maandag al op dat zo’n motie van wantrouwen doorgaans alleen ontwikkelingslanden overkomt. Als het al in een rijk land gebeurt, is het doorgaans de voorbode van een U-bocht. Hij noemde als voorbeelden de beginjaren van de Franse president François Mitterand en de late bestuursjaren van de Amerikaanse president Jimmy Carter, vlak voordat Ronald Reagan hem opvolgde.

‘De eerste stap naar het herstel van geloofwaardigheid is stoppen met ongeloofwaardige dingen zeggen', vervolgde Summers. De Britse regering volhardde deze week echter in haar boodschap. Dinsdag, een dag na de crash van het pond, zei minister van Financiën Kwasi Kwarteng aan Londense bankiers dat hij vertrouwen heeft dat zijn strategie zal werken. Volgens hem zijn de Britse belastingen onhoudbaar hoog, terwijl er economische schokdempers nodig zijn tegen de pandemie en de Oekraïne-oorlog. Ter vergelijking: de Belgische overheidsinkomsten bedragen volgens de recentste OESO-cijfers 43 procent van het bruto binnenlands product (bbp), de Britse 33 procent.

Opbod

Om de Britse belastingplannen te snappen is het belangrijk de politieke ontstaansgeschiedenis te begrijpen. Truss heeft haar aanstelling tot premier te danken aan een tussentijdse verkiezing door 160.000 leden van de tory’s. Zij mochten beslissen wie in de conservatieve partij, die in 2019 overtuigend de parlementsverkiezingen won, de opvolger van Boris Johnson werd. De kandidaat-opvolgers begonnen een opbod aan belastingverlagingen die net die rijke tory-elite ten goede komt.

Bovendien speelt nog iets anders, meent Financial Times-editorialist Janan Ganesh: de elite in Westminster plaatst het land op gelijke voet met de Verenigde Staten. Wat de Britse regering doet, houdt steek als je aanneemt dat het VK dezelfde economische kracht als de VS heeft, zegt Ganesh. Dan kan je in brexitgesprekken de EU de wacht aanzeggen, eisen stellen aan Chinese investeringen in je land én erop gokken dat je snel een handelsakkoord sluit met Washington.

In dezelfde logica kan je dan een nieuwe versie van Reaganomics invoeren, waarin je tegelijk de belastingen verlaagt, dereguleert en het overheidsbudget laat ontsporen. Maar het lukt alleen als je een munt hebt waarin de hele wereld wil blijven investeren, al is het maar omdat oliecontracten in dollar worden betaald. ‘Reaganism is een goed idee, maar zonder de dollar niet’, concludeert Ganesh.

Toch volharden de tory's tot nader order in een beleid dat hen electoraal niets lijkt op te leveren. In een Yougov-peiling voor The Times haalde Labour deze week een voorsprong van 17 procentpunten op de tory's, de grootste in 20 jaar. Dat komt omdat de belastingverlagingen van Truss vooral de rijken ten goede komen: de hoogste belastingschijf van 45 procent verdwijnt, net zoals het bonusplafond voor City-bankiers.

De torylogica is dat die voordelen via het befaamde tric­kle­down­ef­fect doorsijpelen tot bij de volledige bevolking. Ook dat gebeurt voorlopig niet. De dalende munt en de stijgende rente vergroten net de pijn. Per kwartaal heronderhandelen 300.000 Britten hun hypotheekrente, die sinds augustus met de helft is gestegen omdat de overheid zo veel geld wil lenen. En het VK is een importeconomie: 60 procent van wat Britse pubs en restaurants verkopen, wordt in het buitenland besteld en wordt dus duurder door het lage pond.

De kritiek komt stilaan van alle kanten: van de markten, van de kiezer en van economen. Maandag zei Raphael Bostic, de voorzitter van de afdeling van de Amerikaanse centrale bank in Atlanta, dat wat het VK doet niet helpt om een wereldwijde recessie te milderen en nog onzekerheid toevoegt.

‘In het VK begint een groot experiment’, zei de Duitse minister van Financiën Christian Lindner deze week. 'De staat geeft gas terwijl de centrale bank op de rem trapt.’ En hij voegde er droog aan toe: 'Ik stel voor dat we wachten op de resultaten van die poging en er dan lessen uit trekken.'

Onrust

Woensdag volgde vanuit Washington een gelijkaardige reprimande van het IMF. ‘Vanwege de inflatoire druk zijn grote en niet-doelgerichte belastingverlagingen op dit ogenblik niet aanbevolen’, klonk het. ‘Het is belangrijk dat het begrotingsbeleid niet in tegenspraak is met het monetair beleid.’

Net daar ligt de knoop. De centrale bank kan de ontsporende inflatie maar onder controle krijgen als ze lenen duurder maakt en minder geld in de economie laat circuleren. Dat vergroot de recessie en de onrust bij de kiezers. Maar om dat tegen te gaan geeft de regering gas in de omgekeerde richting en pompt ze extra geld in de economie. Regering en centrale bank werken elkaar dus tegen.

Of niet? Woensdagmiddag werd de Bank of England in een andere richting gedwongen, toen ze aankondigde Britse staatsobligaties in te kopen om de markt te kalmeren. Vermoed wordt dat de val van het pond en de stijgende rente Britse pensioenfondsen in de problemen bracht, die gedwongen zouden worden nog meer te verkopen. Zelf verwijst de Bank of England naar ‘risico’s voor de financiële stabiliteit’.

Vanden Houte merkt op dat nu ook de Bank of England een schizofreen beleid voert. Ze zal ‘strikt tijdsgebonden’ staatsobligaties opkopen op 'de schaal die nodig is'. Maar vanaf 14 oktober ambieert ze haar klassieke beleid te hernemen. Ze maakt duidelijk dat ze niet zal aarzelen de rente te verhogen om de inflatie onder 2 procent te krijgen.

De ongeziene worsteling tussen een regering die geld wil uitgeven dat ze almaar duurder moet lenen en een centrale bank die de opdracht heeft de inflatie in de fles te krijgen, biedt ook lessen voor ons. ‘In de eurozone waarschuwt de Europese Centrale Bank de politici: als je geld wil uitgeven, richt het dan heel goed op de zwaksten’, zegt Vanden Houte. ‘Je kan geen algemene maatregelen nemen, want dan vergroot je de inflatie. We zijn in Europa ook in die val aan het trappen.’

Daarom blijft het belangrijk de blik te richten op Italië, dat zich opmaakt voor een regering die de onlinekrant Politico deze week omschreef als ‘de meest rechtse sinds Mussolini’. Het VK leert dat het Britse pond niet kelderde toen Truss aantrad als premier, maar toen haar regering onbetaalbaar geachte economische plannen aankondigde. In de eurozone, waar Giorgia Meloni de Italiaanse regering nog moet vormen, zijn we zover niet. Maar ook dat moment komt.