Van lab tot arm, zo geraakt het vaccin tot bij u

Als de overheid haar doel wil bereiken om minstens 8 miljoen Belgen te vaccineren, is één horde al genomen. Via groepsaankopen onder de vlag van de Europese Commissie verzekerde ons land zich van zo’n 20 miljoen dosissen. België sprong op de boot van Pfizer-BioNTech (5 miljoen dosissen), AstraZeneca (7,7 miljoen), Johnson & Johnson (5,2 miljoen) en CureVac (2,9 miljoen).

Over de uitrol hangt nog veel mist: hoe belanden die dosissen straks in miljoenen Belgische bovenarmen? Het is bekend dat de eerste coronavaccins collectief aan grote groepen toegediend worden, waarschijnlijk vanaf het voorjaar. Maar belangrijke kwesties - welke groepen eerst, op welke vaccinatieplekken? - moeten politiek nog afgeklopt worden na een advies van de taskforce vaccinstrategie. Die staat onder leiding van professor Dirk Ramaekers, de medisch directeur van het Limburgse Jessa Ziekenhuis.

Op basis van een rondgang onder vaccin- en logistieke experts schetsen we nu al de contouren van de logistieke machinerie achter de Belgische vaccinatiecampagne

Hoe vervoer je het vaccin?

België geniet het voordeel dat een van de productielocaties van het al aangekochte vaccin van het Amerikaans-Duitse duo Pfizer-BioNTech in Puurs ligt. Op die site worden al een tijd vaccins geproduceerd en gestockeerd in meer dan 325 opslagvriezers - tegen begin volgend jaar moeten dat er zo’n 700 zijn. Het mRNA-vaccin moet op -70 graden Celsius bewaard worden.

Om die vaccins veilig te vervoeren ontwikkelde Pfizer een koelcontainer. Zo’n doos - niet groter dan een koffer - moet worden gekoeld met droogijs - bevroren CO₂ - en kan continu gevolgd worden via gps.

Het vervoer gebeurt via vrachtwagens. Een bedrijf dat vaak genoemd wordt als specialist ter zake is het Limburgse H.Essers, dat Pfizer al als klant heeft. ‘Wij geven geen informatie over mogelijke contracten’, zegt corporate affairs manager Bob Van Steenweghen.

H.Essers heeft 600 trailers die gekoeld transport kunnen garanderen, samen met 1 miljoen vierkante meter opslagruimte in Europa. Van Steenweghen: ‘We hebben een soort controletoren, waarbij werknemers 24 uur op 24 monitoren waar elke vrachtwagen is en hoe koud het in de trailer is.’ Daarnaast is veiligheid bij het transport belangrijk. ‘Daarvoor hebben we trailers uitgerust met - vaak onzichtbare - extra sloten en sensoren.’

Pfizer verwacht dat het straks dagelijks, vanuit Puurs en een productiesite in het Amerikaanse Kalamazoo (Michigan), 24 vrachtwagens zal vullen met koelcontainers. Die zullen samen zo’n 7,6 miljoen dosissen per dag naar de luchthavens vervoeren. Het farmabedrijf plant elke dag cargoruimte in te nemen op zo’n 20 vluchten, die uitgevoerd zullen worden door FedEx, United Parcel Service en DHL.

Een sleutelrol in die export en in de invoer van alle door België aangekochte vaccins vanuit het buitenland is weggelegd voor Brussels Airport, Europa’s grootste farmahub met 30.000 vierkante meter aan temperatuurgecontroleerde magazijnen. De luchthaven ontwikkelde als eerste een vloot van mobiele frigoboxen, waarmee ook op het tarmac vaccins gekoeld vervoerd kunnen worden.

‘We verwachten geen problemen met de logistieke behandeling van de coronavaccins’, zegt Nathan De Valck, verantwoordelijk voor de luchtvrachtactiviteiten van Brussels Airport. ‘We zijn klaar voor het klassieke, vertrouwde koudeketentransport van vaccins aan 2 à 8 graden Celsius. En we hebben voldoende droogijs voor de vaccins die op -20 tot -80 graden Celsius moeten worden bewaard.’

Een extra troef is dat een kwart van de 100 logistieke dienstverleners in Brussels Airport gespecialiseerd is in farma. ‘De moeilijkheid is dat we nog geen zicht hebben op welke vaccinvolumes wanneer komen. We verwachten de eerste grootschalige zendingen pas in het eerste kwartaal’, zegt De Valck, die ook voorzitter is van Pharma.Aero, dat internationale luchthavens (zoals die van Singapore en Miami), farmabedrijven (zoals Pfizer, GSK en Johnson & Johnson) en logistieke bedrijven overkoepelt.

Hoe stockeer je het vaccin?

Een van de hamvragen is of er straks voldoende koelcapaciteit te lande is om bijvoorbeeld de Pfizer-BioNTech-vaccins ook buiten de productiesite in Puurs goed te stockeren. ‘Die oefening is België aan het maken’, zegt vaccinoloog Pierre Van Damme (Universiteit Antwerpen), die deel uitmaakt van de federale taskforce onder leiding van Ramaekers.

‘Zo zijn we alle ultravriezers in de ziekenhuizen aan het oplijsten. Zulke vriezers (die dienen om onder meer weefselstalen en cellen langdurig te bewaren, red.) zijn uitgerust om de temperatuur te monitoren. Al is het natuurlijk niet de bedoeling om vaccins daar voor een langere termijn te bewaren.’

‘Intussen raakte ook bekend dat het Pfizer-BioNTech-vaccin een dag of vijf op de gebruikelijke koelkasttemperatuur, tussen 2 à 8 graden, kan bewaard worden. Dan heb je wel een strikte planning nodig omdat je geen vaccins wil verliezen.’

De vaccins van Johnson & Johnson en AstraZeneca-Oxford kunnen voor langere tijd tussen 2 à 8 graden bewaard worden, zegt Van Damme. ‘Medische koelkasten zijn courant beschikbaar, bijvoorbeeld bij huisartsen, apothekers en ziekenhuizen. Daar stelt zich dus niet meteen een stockageprobleem.’

Buurland Duitsland hakte zijn stockageknoop wel al door, aldus Roel Gevaers, professor supplychainmanagement (UAntwerpen), die zich verdiept in de logistieke coronavaccinstromen in het binnen- en buitenland. ‘Duitsland koos een beperkt aantal opslagplaatsen met de nodige koelcapaciteit. Dat heeft het grote voordeel dat je die non-stop kunt bewaken, want er is in de logistieke keten veel vrees voor diefstallen. Eén doos met 1.000 flacons, goed voor 5.000 inentingen, heeft al snel een straatwaarde van 75.000 à 100.000 euro. De bewaking zou veel moeilijker zijn als je vaccins versnipperd stockeert.’

Waar haal je de spuiten en de naalden?

De diverse ministers van Volksgezondheid van ons land maakten een tijd geleden bekend dat de eerste coronavaccins in flacons met meerdere dosissen geleverd worden, omdat apart verpakken meer tijd kost. Dat betekent dat ons land, dat in niet-coronatijden van producenten eist dat ze aparte dosissen inclusief spuiten en naald leveren, zelf voldoende spuiten en injectienaalden moet garanderen.

‘Nederland, de Verenigde Staten en Canada plaatsten hun bestellingen al in de zomer’, zegt Alexander Alonso, directeur Benelux van het medtechbedrijf Becton Dickinson (BD). ’s Werelds grootste fabrikant van vaccinspuiten produceert niet in ons land, maar is met een magazijn in Temse wel het kloppend hart van de Europese distributie.

‘Nederland krijgt door zijn vroege bestelling in juni de eerste levering van spuiten en naalden al de komende weken. België (dat oorspronkelijk intekende op een Europese samenwerking, maar die piste verliet omdat het te riskant werd om nog te wachten, red.) schakelde twee maanden geleden een versnelling hoger via een openbare aanbesteding, die wij wonnen.’

‘Het federaal geneesmiddelenagentschap FAGG heeft 8 miljoen spuiten en injectienaalden besteld bij ons, met een optie voor nog eens 4 miljoen spuiten en naalden’, preciseert Alonso. ‘Maar je moet er rekening mee houden dat voor sommige vaccins twee inspuitingen per persoon nodig zijn. België heeft daarnaast nog 2 miljoen optreknaalden besteld, om het vaccin op te trekken uit de flacons. De eerste batches verwachten we in maart te leveren.’

Het FAGG laat weten dat het ‘volop onderhandelt om die levertermijn te vervroegen’ en dat BD de spuiten en naalden zal leveren aan een distributeur van medisch materiaal, die het materiaal - op vraag van het FAGG - zal leveren aan de vaccinatiepunten.

Op welke plekken dien je het toe?

In België is politiek nog niet beslist waar alle vaccins straks toegediend worden en wie dat zal doen, al circuleren opties van collectieve vaccinaties in ziekenhuizen, centra van het Rode Kruis of sporthallen. ‘Veel kan ik daar nog niet over zeggen, maar de plek zal sterk afhangen van de beslissing over welke prioritaire groepen we eerst vaccineren’, licht Van Damme toch een tip van de sluier op.

‘Als het ziekenhuis- en ander zorgpersoneel daarbij zijn, zoals in andere landen, zal de vaccinatie op hun werkplek gebeuren. Laagdrempelig, zoals arbeidsgeneesheren dat nu al met griepvaccins doen.’

Zo’n grootschalige vaccinatie gebeurde in het UZ Gent voor de Mexicaanse griep tien jaar geleden, herinnert vaccinoloog Isabel Leroux-Roels (UZ Gent) zich. ‘Dat werd in een grote hal georganiseerd, zoals een verkiezing. Je had personeel dat de mensen registreerde, anderen die de vaccinatie verzorgden en uitleg gaven. Zo’n informatiecampagne, bijvoorbeeld via folders of ter plekke, zal straks ook cruciaal zijn bij de massatoediening van de coronavaccins. Want mensen zitten met heel wat vragen over de eventuele bijwerkingen.’

Duitsland duidde zijn vaccinatiecentra al aan, zegt Gevaers. ‘Duitsland koos er 60, van evenementenhallen over schaatspistes tot oude luchthavens, die elk verantwoordelijk zullen zijn voor de inenting van 1,1 à 1,2 miljoen Duitsers. Ze organiseren er alles als een verkiezing, met een oproepsysteem.’

Wanneer en hoe roep je mensen op?

Duitsland maakt werk van een federale webdatabase, waarin zorgverleners zullen kunnen aangeven wie wanneer en waar met welk vaccin ingeënt is, aldus Gevaers. ‘Dat is cruciaal, want dat zal de logistieke flow bepalen. Zo zal een logistieke speler weten waar en wanneer een grote groep met vaccin x is ingeënt en wanneer hij op dezelfde locatie moet zijn een paar weken later om er de tweede dosis te leveren.’

Ook in ons land zal zo’n database van groot logistiek belang zijn voor een correcte vaccinatieboekhouding en -levering. De AstraZeneca- en Pfizer-BioNTech-vaccins vereisen twee dosissen per Belg, met een interval van enkele weken. ‘Omdat de vaccinloten elkaar vanaf maart snel kunnen opvolgen, wordt de coördinatie via een database straks een heel belangrijke uitdaging om het overzicht te behouden’, zegt Van Damme.

De verschillende ministers van Volksgezondheid maakten al bekend dat ze het bestaande Vlaamse Vaccinnet over het hele land willen uitrollen als coronavaccindatabase. ‘Daarin registreren Kind & Gezin, maar ook huis- en schoolartsen en steeds meer ziekenhuizen al hun routinevaccinaties’, zegt Leroux-Roels. ‘Dat systeem is best uitgebreid en werkt goed. Artsen en andere verstrekkers kunnen er vaccins bestellen en registreren wie welk vaccin heeft gekregen.’

Wie zet het spuitje in je arm?

De huisarts zal een cruciale rol spelen in het vaccinatieproces, schat Roel Van Giel, de voorzitter van de huisartsenvereniging Domus Medica. ‘Vooreerst bij de selectie van patiënten, als bepaalde doelgroepen met een specifieke ziekte voorrang krijgen.’

Nog belangrijker wordt dat huisartsen medisch toezicht houden bij de massale vaccinaties. ‘Ook verplegers mogen injecties toedoenen’, legt Van Giel uit. ‘Maar omdat het deze keer op massale schaal plaatsvindt, gebeurt dat het best onder toezicht van een arts. Die moet kunnen ingrijpen als de patiënt bijvoorbeeld een shockreactie krijgt na het toedienen van het vaccin. Dit is ook geen griepvaccin dat we al jaren kennen, dus is het best telkens een arts aanwezig.’

Van Giel vermoedt dat de overheid ook een beroep zal doen op de gemeenten, net als bij de massale inentingen bij de Mexicaanse griep een tiental jaar geleden. De triagecentra waar in eerste instantie naar gekeken wordt, zullen niet voldoende capaciteit hebben, zegt hij. ‘De gemeentebesturen zullen dan de huisartsenkringen contacteren, die een soort beurtrol opstellen. De huisartsen zullen coördineren, maar wellicht zullen onze leden zich ook kandidaat stellen om zelf mee te vaccineren. Als huisarts zullen we mee ingeschakeld worden om iedereen correct te informeren. We zullen bestookt worden met vragen, bijvoorbeeld over de veiligheid van het vaccin.’

Volgens de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten kregen haar leden nog geen vraag van de federale of gewestelijke overheid om mee te helpen in de operatie. ‘Steden en gemeenten hebben al de hele crisis op geen inspanning gekeken om te doen wat moet gebeuren voor de volksgezondheid’, zegt woordvoerster Nathalie Debast.

‘Mocht de federale of de Vlaamse overheid iets verwachten van de steden en gemeenten, dan vraagt de VVSG om geruime tijd op voorhand samen te zitten om dat initiatief uit te werken. Een vaccin is nog een hele andere operatie dan burgers voorzien van een mondmasker.’