Geert Mak: ‘Veenbrand woedt onder Europa'

Geert Mak (68) is donderdag te gast op het nieuwjaarsevent van De Tijd, om het te hebben over de toekomst van Europa. Sinds de publicatie van zijn boek ‘In Europa’ wordt de Nederlandse journalist en schrijver beschouwd als een van de scherpste analisten van ons continent. Met de nakende verkiezingen in Griekenland, de dreiging van een nieuwe eurocrisis, de opkomst van eurosceptische partijen en een oorlog aan onze oostgrens was er al gespreksstof genoeg. Maar nu is er ook Charlie Hebdo.

Het nieuws van de aanslag tegen het Franse satirisch weekblad raakt enkele minuten voor onze interviewafspraak in Amsterdam bekend. Mak komt net van de trein en heeft de berichten nog niet gehoord. ‘Misselijk van woede’, reageert hij geschokt. Hij moet even bekomen, zich herpakken. Maar het duurt niet lang voor hij het bredere plaatje begint te schetsen. Mak is de man van het grote verhaal, de verbanden, de historische context. ‘De kracht van onze westerse samenleving is onze democratie, onze variatie in ideeën, onze tolerantie, onze openheid tegenover andere culturen. Maar dat is tegelijk onze kwetsbaarheid, blijkt nu ook weer.’

‘Het grootste gevaar is dat we ons nu laten verleiden tot simplificaties. En dat we dat open model van samenleven vervangen door een model van confrontatie. We hebben leiders nodig die durven op te staan en grenzen te trekken, maar die ook oproepen tot terughoudendheid. Maar het wordt moeilijk om de geest van woede en represailles weer in de fles te krijgen. Ik moet meteen denken aan de moord op Theo van Gogh. Het stadsbestuur en de politie van Amsterdam hebben heel professioneel gereageerd op de aanslag door meteen alle imams, dominees en sociaal werkers in te schakelen. Die zijn erin geslaagd de woede om te buigen in een dialoog. Dankzij het draaiboek dat het bestuur klaar had liggen, is de lont uit het kruitvat gehaald. Dat heeft zelfs geleid tot een nieuwe openheid. Laat ons hopen dat er nu ook in Frankrijk leiders opstaan die hier zo op durven reageren.’

‘Denk ook aan Londen en Madrid, toen daar treinen en metro’s werden opgeblazen, hoe moedig en waardig de mensen daar toen regeerden. Dat zijn onze voorbeelden. Mensen laten zich, goddank, niet zo snel en gemakkelijk gek maken.

Hier en daar klinkt het dat Charlie Hebdo de provocatie zelf heeft gezocht, door cartoons te publiceren die een grote groep mensen in de gordijnen jagen. Hoe absoluuut is de vrijheid van meningsuiting?
Geert Mak: ‘De pers heeft absoluut het recht grenzen te zoeken en te bewandelen. Dat is haar taak. Maar iets anders is het of het verstandig is om die grenzen altijd te proberen te verleggen. In Nederlands Indië konden de kolonialen in de dagelijkse praktijk meestal goed opschieten met de Indonesiërs. Zolang ze maar één verwijt niet in de mond namen: iemand een hond noemen. Dan konden sommige mensen letterlijk gek van woede worden. Nu lijkt het wel alsof sommigen door de straat lopen, luidop roepend: ‘Hond! Hond!’ Vrijheid houdt ook altijd een zekere verantwoordelijkheid in. Maar dit soort bedenkingen kunnen nooit, maar dan ook nooit enig excuus vormen voor een barbaarse daad als deze.’

De makers van Charlie Hebdo wilden de grenzen verleggen om het speelveld voor traditionele media groter te maken.
Mak: ‘Dat klopt, en dat is ook nodig. Denk maar aan de filosofen van de Verlichting, die verketterd werden omdat ze ook continu de contouren van wat gangbaar was verlegden. Onze verontwaardiging is dus absoluut terecht. Maar we moeten opletten om die woede niet in de verkeerde brievenbus te stoppen en alle moslims op één hoop te gooien.’

In welke brievenbus moeten we ze dan wel stoppen?
Mak: ‘In die van Saudi-Arabië bijvoorbeeld, een van de grote financiers van de radicale islam. Maar op dat vlak is het Westen nog altijd heel hypocriet, omdat we het land wegens de oliebelangen absoluut te vriend willen houden.’

Toch lijkt de kans vooral groot dat het debat verder zal polariseren. Wellicht wrijft Marine Le Pen van het FN zich nu heimelijk in de handen.
Mak: ‘Aan beide zijden bewijzen de extremen elkaar een geweldig dienst. Ze doen elk hun uiterste best om het zwartste toekomstscenario waarheid te doen worden. Extreemrechts marginaliseert de moslims, en onder hen doen sommigen er alles aan om aan al die rechtse vooroordelen te voldoen.’

Niet alleen in Frankrijk heeft een extreme partij vleugels. In Griekenland dreigt het extreemlinkse Syriza de verkiezingen te winnen, in Spanje scoort Podemos goed in de peilingen, in Oost-Duitsland komen al weken honderden burgers op straat tegen vreemdelingen, in Zweden worden brandbommen in moskeeën gegooid. Wat gebeurt er?
Mak: ‘In Zuid-Europa gaat het om een reactie tegen het zure bezuinigingsbeleid dat Noord-Europa oplegt. Om het vertrouwen van de financiële markten in Europa te herstellen hebben we als het ware het vertrouwen van zijn inwoners moeten weggooien. Veel burgers zijn verontwaardigd dat zij moeten opdraaien voor de excessen van hun bankiers en hun leiders.’

‘Daarnaast, en dat geldt voor heel Europa, voelen mensen zich verwaarloosd en ontheemd. Ze kunnen niet mee met de globalisering. Ze zijn bang dat de robotisering hun jobs afnemen. Ze voelen zich niet langer thuis in Europa. Niet toevallig vinden de demonstraties tegen vreemdelingen vooral in het Oost-Duitse Saksen plaats, waar nota bene bijna geen Marokkaan te bekennen is. ‘Waar is onze heimat?’, riepen ze letterlijk. De DDR was dan wel een somber en depressief oord, maar het was er veilig en knus. Dat gevoel van ontworteling projecteert men nu op Europa. En op vreemdelingen.’

‘Ik denk dat de Europese Commissie dat wel aanvoelt. Als voorzitter Jean-Claude Juncker over ‘een laatste kans voor Europa’ spreekt, dan is dat meer dan politieke retoriek. Hij meent dat tot in zijn tenen. En terecht. Je kan tegelijk burger zijn van Saksen én Europeaan. Die boodschap moeten we meer uitdragen.’

De spreker op het vorig nieuwjaarsevent van De Tijd, de Tsjechische econoom Tomáš Sedláček, zegt nochtans dat Europa sterker uit de crisis gekomen is. We hebben samen naar oplossingen gezocht, de euro is niet gevallen en het toezicht op de banken is versterkt.
Mak: ‘Hij heeft volkomen gelijk. Maar enkel op institutioneel vlak. De Europese Unie heeft zich veel taaier getoond dan iedereen verwacht had. Achter de schermen hebben de politieke leiders en diplomaten op een meesterlijke manier de meubelen gered. We mogen mensen als Mario Draghi en Herman Van Rompuy daarvoor dankbaar zijn. Het is niet toevallig dat de Duitsers nu zeggen dat de Grieken gerust mogen vertrekken uit de Unie. Onze instituties kunnen zo’n grexit intussen wel aan.’

‘Maar buiten de instellingen in Brussel, Frankfurt en Straatsburg is Europa veel legitimiteit verloren. Er woedt een veenbrand onder Europa, en het wordt woest moeilijk die nog te blussen. U kent het gezegde: ‘Vertrouwen komt te voet, en gaat te paard.’ Wel, ik vraag me echt af of we niet te laat zijn om het paard nog terug te roepen. Europeanen associëren Brussel met een zure boekhouderslucht. En die zal niet zo snel uit hun neuzen verdwijnen.’

Verklaart dat ook het succes van de nationalistische partijen in Catalonië, Schotland en ook Vlaanderen?
Mak: ‘Deels wel. Veel mensen hebben nood aan een thuis, aan geborgenheid, en voelen zich daardoor aangesproken door dat nationalisme. Maar vaak vergeten ze dat net Europa hun ruimte geeft om te streven naar onafhankelijkheid. De EU is een veilig dak dat hun toelaat te hunkeren naar een eigen kamer.’

Intussen wordt ook de kans op een Brits referendum over een exit uit Europa realistischer.
Mak: ‘De Britten hebben zich altijd al de buitenbeentjes van de EU gevoeld. Wij Nederlanders hebben dat ook. Maar uiteindelijk wegen onze mercantiele belangen toch altijd wat zwaarder door. Ook in het Verenigd Koninkrijk zal de ondernemerswereld er alles aan doen om een exit te vermijden. Maar het merkwaardige vind ik dat in het land nergens een echte pro-Europese tegenbeweging ontstaat.’

‘Als ze vertrekken, zullen ze het zich snel beklagen, vooral economisch. Ze willen richting de Verenigde Staten zwemmen, maar zullen daar op een harde, ontoegankelijke kustlijn stuiten. De VS focussen intussen zo hard op zichzelf dat de Britten van een kale reis zullen terugkomen. Sommigen in Europa zullen heimelijk opgelucht ademhalen als de Britten vertrekken. Maar hun rol als critici aan de zijlijn vind ik enorm belangrijk voor Europa. Ik ben het vaak niet met hen eens, maar ze houden ons wakker met hun nuchterheid. Ze hebben een enorme feeling voor geopolitieke verhoudingen: dat verrijkt ons.’

We kijken altijd naar de extremen in Europa, maar komt het grote gevaar intussen niet van Frankrijk, dat economisch in het slop blijft zitten, en zo op termijn een grotere bom onder de Unie dreigt te worden?
Mak: ‘De situatie in Frankrijk is extreem gevaarlijk, met soms zelfs Weimar-achtige trekken. De Grieken en de Italianen weten het tenminste zelf dat ze slecht bezig waren. Maar zowel de Franse politici als kiezers wonen - als het gaat om hun economie - nog altijd in een roze droomwereld. Ze leven volstrekt boven hun stand, en willen maar niet ontwaken. L’exception française, weet je wel.’

‘Tijdens mijn rondreis door de VS voor mijn boek ‘Reizen zonder John’ viel het me op hoeveel Amerikanen nog in de waan verkeren dat ze een uitzonderlijk land zijn, als een soort uitverkoren land van God. Maar in Frankrijk is het mogelijk nog erger. Ik weet niet of ik moet lachen of huilen als ik François Hollande hoor verkondigen dat hij dat zal oplossen door meer winkels op zondag open te laten of enkele extra regionale buslijnen te lanceren. Tegelijk hebben we de Fransen echt nodig, omdat ze enkele grondbeginselen verdedigen die ingaan tegen het oprukkende brute Angelsaksische kapitalisme, dat zoveel mensen in Europa tegen de borst begint te stuiten. Er is een tegenkracht nodig tegen het inherente egoïsme dat in de logica van de vrije markt gebakken zit. Het blijft belangrijk om met een sterke overheid de ongelijkheid te bestrijden, om de verzorgingsstaat te vrijwaren, om op een verstandige manier te blijven investeren in het platteland.’

Het lijkt wel alsof u een Europese pessimist bent geworden.
Mak: ‘De eurocrisis is een morele crisis geworden. De bankiers zijn nooit ter verantwoording geroepen, in sommige gevallen zelfs verder beloond voor hun onverantwoorde gedrag dat ons in de ellende heeft gestort. Dat vergeten mensen niet, hoor. Een jeugdwerkloosheid van 50 procent in Spanje, 60 procent in Griekenland, zoiets vreet aan een samenleving. De traditionele politici zullen daarvoor nog verder afgestraft worden. En ja, de kans is groot dat de extreme en populistische partijen hun opmars zullen voortzetten.’

‘Een lichtpunt zie ik merkwaardig genoeg in Italië verschijnen. Je ziet daar een nieuwe generatie opkomen, die niet emigreert zoals zoveel andere Zuid-Europeanen. Een generatie die zich verzet tegen het verkalkte systeem. Denk maar aan de Europese vertegenwoordiger voor Buitenlands Beleid Federica Mogherini. En ik verwacht ook veel van premier Matteo Renzi. Ik zou er veel voor geven mocht er in Frankrijk ook zo’n figuur opstaan. En onderschat ten slotte ook de paus niet. Dat is een opiniemaker van de eerste orde aan het worden.’

‘Individuele leiders kunnen echt wel het verschil maken in de geschiedenis. Denk maar aan wat Franklin Roosevelt met zijn New Deal gedaan heeft in de Verenigde Staten van de jaren dertig. Dat was ook een rampzalige situatie, hoor. Hij was eerlijk, duidelijk, trok grenzen en bood inspiratie met zijn boodschap: ‘Het enige dat we moeten vrezen, is de vrees zelf.’ Dat geldt vandaag meer dan ooit.’

Intussen woedt nog steeds een oorlog aan onze oostelijke grens. Hoe bedreigend is de onvoorspelbaarheid van Vladimir Poetin voor Europa?
Mak: ‘We zijn gered door de bel. De dreiging zakt als het ware als een pudding ineen. De milities vechten meer tegen elkaar dan tegen het Oekraïense leger, de Russische militairen trekken zich langzaam terug en de sancties, de val van de roebel, de kapitaalvlucht en de dalende olieprijs worden Rusland te veel. We belanden nu wellicht in een soort mallotige status quo zoals we die lang in ex-Joegoslavië gekend hebben. Nog steeds verschrikkelijk voor de burgers van Oost-Oekraïne, maar minder bedreigend voor de wereldvrede.’

 U staat sceptisch tegenover de overmacht van het Angelsaksische kapitalisme. Maar hebben niet net de financiële markten Poetin op de knieën gekregen? Worden wereldleiders die uit de bocht vliegen niet tot de orde geroepen door het systeem dat u verfoeit? Niemand kan het zich nog permitteren zotte toeren uit te halen.

Mak: ‘Een terechte vraag. De economische neergang van Poetin heeft zich in elk geval veel vlugger voltrokken dan ik verwachtte. Al heeft dat niet alleen met de markten te maken. In Rusland kon je gewoon niet normaal zakendoen. Wij vergeten soms welke enorme troef landen als Nederland, Duitsland en België hebben: simpelweg zekerheid. We doen wat we zeggen. En we hebben een nette rechtspraak.’

‘Wij, mensenkinderen, hebben een onbedwingbare neiging om het onbekende op een of andere manier gelijk te stellen met het onmogelijke,’ schreef u in een essay over het jaar 1914. U had het over het feit dat bijna niemand de oorlog zag aankomen. Geldt dat nu nog? Vinden we de wereldvrede te vanzelfsprekend, zeker nu de rechtstreekse getuigen van de twee wereldoorlogen uitsterven?
Mak: ‘Ja, dat is zo, en dat is ook te begrijpen. Als je gelukkig wil zijn, moet je altijd bereid zijn in een soort ontkenning te leven. Maar op een dag als vandaag, als twaalf onschuldigen in koelen bloede afgeslacht worden, wordt duidelijk hoe breekbaar dat geluk en die vrede is.’