Recensie 'Iphigénie en Tauride' | Krachtig en tijdloos statement tegen oorlog en machtsmisbruik

Een kort toneelstukje van Euripides gaat de ouverture van 'Iphigénie en Tauride' vooraf. Op het podium: de Griekse legeraanvoerder Agamemnon, zijn vrouw Klytaimnestra en hun dochter Elektra. Ze bespreken de op handen zijnde oorlog met Troje.

Op de podiumtribune als toeschouwers: Iphigenia - de zuster van Elektra - en het koor van de opera. Ze kijken ontspannen naar de voorstelling. Tot het noodlot toeslaat. Bij componist Christoph Willibald Gluck (1714-1787) is dat in de ouverture een zware storm die over Tauride, niet zover van de Krim, raast. Bij regisseur Rafael R. Villalobos is dat een zware bom die het theater van Marioepol in Oekraïne vernielt. Naar waarheid gebeurd op 16 maart 2022 met naargelang de bron tussen 300 en 600 doden.

Het kapotgeschoten dak en het theater zijn de hele voorstelling lang de stille getuige van de wreedheid van de oorlog. Maar vergis u niet. 'Iphigénie en Tauride' is geen vertaling van een oud-Griekse mythe naar de oorlog in Oekraïne. Het is eerder een subtiele - als je dat woord mag gebruiken bij moord en doodslag - verbinding tussen verleden en heden. Het bewijs dat op de menselijke wreedheid geen vervaldatum staat en al eeuwenlang onverminderd door raast.

Griekse mythen en sagen hebben op zich ook geen actuele kapstok nodig. Ze zijn doorgaans universeel genoeg in thematiek om elke tand des tijds te doorstaan. Maar het siert Opera Ballet Vlaanderen dat het 'Iphégenie en Tauride' niet als een historisch museumstuk wilde opvoeren.

Betoverend

Met Villalobos nam het operahuis wel een risico. De Spanjaard durft zich wel eens te vergalopperen in zijn drang een opera naar zijn hand te zetten. In De Munt probeerde hij drie jaar geleden 'Tosca' van Giacomo Puccini te koppelen aan filmregisseur Pier Paolo Pasolini. Het was een niet zo geslaagde poging wegens te vergezocht en daardoor ongeloofwaardig.

Van ongeloofwaardigheid heeft 'Iphigénie en Tauride' geen last, tenminste als je voorbij de ingrepen van de goden kijkt - in dit geval Diana. Zij is kwaad op Agamemnon en houdt daarom de wind tegen. De zeilboten blijven noodgedwongen onderweg naar Troje werkloos in Aulis liggen. Enkel als Agamemnon zijn dochter Iphigenia opoffert, zal Diana de wind weer laten blazen. Dat lijkt te gebeuren, tot diezelfde Diana het meisje plots van de dood redt. Ze belandt in Tauride, geregeerd door de tiran Thoas.

Daar begint de opera. Thoas spreekt het doodsvonnis uit over alle vreemdelingen nadat hij van een orakel heeft vernomen dat een vreemde hem zal doden. Ook twee aangespoelde Grieken worden door de koning ter dood veroordeeld: Pylades en Orestes, de broer van Iphigenia. Maar broer en zus herkennen elkaar niet meer.

Als die krijtlijnen van de opera zijn uitgetekend, ontstaat een prachtig tijdloos spel over vriendschap, opoffering en de aanvaarding van het lot. Gluck vertaalde die gevoelens op een heel betoverende manier naar muziek.

Vernieuwer

De Duitser is niet de bekendste componist uit de muziekgeschiedenis, maar wel een van de belangrijkste. In het tweede deel van de 18de eeuw vernieuwde hij in verschillende etappes de opera. Zijn belangrijkste innovatie was de vervlechting van verhaal en muziek. Gluck maakte komaf met zangers die hun kunstjes opvoerden zonder dat het veel uitmaakte wat ze zongen, als het maar goed bekte.

De Franstalige opera 'Iphigénie en Tauride' uit 1779 is de culminatie van zijn vernieuwingen. Hij schudde de ene prachtige aria na de andere uit zijn mouw die precies doen wat ze moeten: de emoties van de protagonisten Iphigenia, Orestes en Pylades uitdrukken en het verhaal dienen. Voeg daarbij nog de rol van het koor, zo belangrijk in Griekse tragedies en dus ook in deze opera.

De actie op het podium is al bij al nog vrij beperkt. Er wordt af en toe wat gelopen en gevochten, maar de kracht gaat toch vooral uit van de zangers, die van de personages echte mensen maken. Michèle Losier als Iphigenia is onvergetelijk. Ze zingt niet alleen adembenemend zuiver en mooi. Ze acteert alsof ze Iphigenia door en door kent.

Ook schoon is de vriendschap tussen Pylades en Orestes, respectievelijk vertolkt door de Vlaamse tenor Reinoud Van Mechelen en de Turkse bariton Kartal Karagedik. Zo innig en ontroerend wordt mannenvriendschap zelden bezongen op een podium. De opera dendert zonder één flauw moment naar de grote finale, die zoals wel vaker met Griekse tragedies goed afloopt voor wie je als toeschouwer wil dat het goed afloopt. Met dank aan de goden.

Op papier zal het misschien allemaal wat ongeloofwaardig zijn. Maar geen mens op de première vrijdag in Antwerpen zal het zo hebben aangevoeld. Integendeel. Dirigent Benjamin Bay, regisseur, orkest en cast maken van Glucks 'Iphigénie en Tauride' een tijdloos en krachtig statement tegen oorlog en machtsmisbruik.

'Iphigénie en Tauride' loopt tot 5 november in de opera van Antwerpen.