Recensie | De betoverende wreedheid van 'Fanny and Alexander'

'Je wil niet weten hoe vaak ik de film en serie 'Fanny en Alexander' al heb gezien', zei een Zweedse journaliste die zondag tijdens de première naast mij zat. 'Het is een echte klassieker bij ons, zeker rond Kerstmis. Er zijn voor zover ik weet geen plannen om de opera in Zweden op te voeren. Daarom ben ik in Brussel.'

Ingmar Bergman (1918-2007) draaide het deels autobiografische verhaal in het begin van de jaren 80. Hij maakte er een tv-serie en een film van. De filmversie was in 1984 goed voor vier Oscars, onder meer die voor Beste Buitenlandse Film. Bergman zelf was genomineerd voor Beste Regisseur, maar greep naast het begeerde beeldje.

Het verhaal begint met een weelderig kerstfeest bij de familie Ekdahl aan het begin van de 20ste eeuw. Alles is pais en vree tot de theaterregisseur Oscar sterft, een van de drie broers en de vader van Fanny en Alexander. Maanden later hertrouwt Oscars moeder Emilie met een Lutherse bisschop, die zijn stiefkinderen terroriseert.

De kerstsfeer van het begin verandert zo al snel in een wreedaardig machtsspel. Het leidt in het hoofd van Alexander tot een wereld waarin droom en werkelijkheid tegen elkaar botsen. Tegelijk schetst Bergman ook de contouren van relationele verhoudingen, als waren het archetypes. Dat maakt 'Fanny en Alexander' tijdloos en herkenbaar.

Gouden combinatie

Peter de Caluwe, de directeur van De Munt, vroeg aan de Zweedse componist Mikael Karlsson en de regisseur Ivo van Hove om het verhaal te transformeren naar een opera. Karlsson schreef eerder in samenwerking met de librettist Royce Vavrek de muziek voor de opera 'Melancholia', gebaseerd op de gelijknamige film van Lars von Trier. Van Hove maakte de afgelopen decennia dan weer meerdere theaterproducties op basis van Bergmans films. Hij kent diens oeuvre door en door.

Er kan bijna niets misgaan met die combinatie, zou je dan denken. Maar een wereldpremière van een opera is altijd heikel. Als toeschouwer heb je geen enkel referentiekader, zeker niet wat de muziek betreft. Hedendaags laat zich tijdens een eerste luisterbeurt vaker niet dan wel ontsluiten.

Karlsson is ook geen 'gewone' operacomponist. Hij mixt in zijn composities orkestrale muziek met elektronische klanken. Dat leidt er bijvoorbeeld toe dat zangers in De Munt met een microfoontje zingen om de juiste balans tussen de sound van het orkest en de stem te behouden.

Bedrieglijk

De muziek van Karlsson heeft enige tijd nodig voor ze in de juiste plooi valt, bleek op de première. De zanglijnen missen aanvankelijk expressie, maar gaandeweg vallen alle remmen weg en zet Karlsson volledig in op de lyriek van de stemmen. Zijn orkestrale compositie zwelt voortdurend aan, om dan weer gas terug te nemen.

Het verweven van de orkestrale muziek met de elektronica is een extra troef die het monotone karakter dat af en toe de kop opsteekt met verve doorbreekt. Dirigente Ariane Matiakh - met hoofdtelefoon - slaagt er erg goed in het orkest en de soundbites op een natuurlijke manier met elkaar te combineren.

'Fanny and Alexander' is ook in de operaversie bedrieglijk. Om de kerstsfeer bij de Ekdahls te illustreren, stopt Van Hove het podium vol kerstbomen, met op de voorgrond de feesttafel. De familieleden komen aan en af, in alle opzichten kleurrijk. Je herkent zo de scènes en dialogen uit de serie.

De opera lijkt zo een keurige adaptatie van de film te worden. Maar nee: die keurigheid verdwijnt helemaal naar de achtergrond wanneer de weduwe van Oscar en haar twee kinderen bij de bisschop gaan wonen. Dan merk je weer hoe inventief Van Hove als theaterregisseur nog altijd is, ondanks de turbulenties waarin zijn carrière is terechtgekomen na beschuldigingen over grensoverschrijdend gedrag. Hij drukt van dan af helemaal zijn stempel op de productie.

Plaatsvervangende woede

Het donker overheerst. Alles, tot de kostumering van de personages toe, is grijs en duister. Met plaatsvervangende woede en schaamte zit je te kijken naar de hardvochtige strapatsen van de bisschop die de kinderen opsluit en terroriseert. Alexander reageert door weg te vluchten in een droomwereld, waarin onder anderen zijn vader een rol speelt. Voor Van Hove is dat het perfecte momentum om het beeldenpalet op het podium aan te vullen met knappe videobeelden, gekoppeld aan de inventieve belichting van Jan Versweyveld.

Droom en voortgang van het verhaal vullen elkaar ingenieus aan, ondersteund door de muziek die naar het einde steeds sterker lijkt te worden. Je raakt als toeschouwer door al die betoverende, maar wrede elementen in een soort van trance, die lang blijft nazinderen.

De cast heeft daarin ook een grote verdienste, met knappe vertolkingen van onder anderen Thomas Hampson als de bisschop, Anne Sofie von Otter als zijn dienstmeid en Sasha Cooke als Emilie. Maar het strafst is de vertolking van de tiener Jay Weiner als Alexander. Zingen en acteren, het leek alsof hij nooit iets anders in zijn nog jonge leven heeft gedaan.

'I loved it very much', zei de Zweedse journaliste nog na afloop. Gelijk had ze.

'Fanny and Alexander' loopt tot 19 december in De Munt.