Een diepzinnige prikkeling van de zintuigen

‘Hoe kan je nee zeggen tegen een kunstenaar als Hans Memling? De manier waarop hij met het licht speelt en het landschap afbeeldt, is onovertroffen’, antwoordt Otobong Nkanga (48) op de vraag waarom ze een expo houdt in het Sint-Janshospitaal in Brugge, waar enkele absolute topwerken van de Vlaamse primitief uit de 15de eeuw hangen.

Nkanga wilde in deze tentoonstelling absoluut de vaste collectie van het Sint- Janshospitaal met haar werk verbinden. Ze putte uit de rijke geschiedenis en de architectuur van het gebouw om een eigen artistieke en filosofische wereld te creëren. Die vat ze op als een wandeling tussen vroeger en nu. Vroeger is al lang geleden: het Sint-Janshospitaal dateert uit de late 12de eeuw en is een van de oudste hospitalen van Europa. Vandaag is het een onderdeel van de Brugse Musea.

Het startpunt van Nkanga’s wandeling is een 16de-eeuws schilderij van een anonieme meester over de barmhartige samaritaan. Het schilderij is het leitmotiv van de expo: voor elkaar zorgen. ‘De tentoonstelling is traag, zoals ik me voorstel hoe het leven vroeger was, toen reizigers en zieken hier rust en herstel zochten.’

Niet alleen de thematiek van het Sint- Janshospitaal inspireerde Nkanga. Ze ging ook aan de slag met de materialen van het gebouw: steen en hout. Haar werk ‘Taste of Stone’, waarvan ze de eerste versie in 2010 maakte, bestaat in Brugge uit verschillende grote eilanden met 50 ton witte keien. Ze refereren aan de pilaren van het gebouw. Nkanga wil er een eenheid mee creëren. In de loop van de geschiedenis heeft het Sint-Janshospitaal meerdere kleine en grote transformaties ondergaan, met verschillende bouwstijlen als gevolg. De keieneilanden wissen de verschillen uit.

De keien vormen op hun beurt de ondergrond van de liggende ‘healing carpets’, tapijten die de vorm van installaties aannemen. Er zijn geweven koorden aan vastgeknoopt. Ze verbinden houten en glazen sculpturen. De sculpturen bevatten natuurlijke oliën en kruiden die al eeuwen worden gebruikt om het lichaam te helen en de ziel tot rust te brengen.

Het is knap hoe Nkanga de bezoeker met haar hedendaagse creaties laat verdwalen in de 15de of 16de eeuw. Wandelend langs de tapijten en keienvelden voel je je haast een dokter die de temperatuur van de patiënt gaat opmeten, ook al is er geen mens te zien in haar werk. Wandelend word je zelf ook een onderdeel van de expo, wat Nkanga’s bedoeling is. Omdat je voortdurend naar de vloer met de tapijten en keienvelden moet kijken, word je verbonden met de aarde, de grond en de helende rijkdommen van de natuur.

Dat gevoel evoceert Nkanga ook in haar poëzie, die op het gelijkvloers door de expo meandert. ‘Underneath the Shade We Lay Grounded’, de titel van de expo, is de eerste zin van de teksten die op gordijnen langs het parcours te lezen zijn.

Onderweg langs de keien passeer je het indrukwekkende Ursula-schrijn dat Hans Memling beschilderde. De heilige Ursula was een van de patroonheiligen van de middeleeuwse hospitalen. De zusters van het Sint-Janshospitaal aanbeden haar.

Wat verder is een opmerkelijk trio te bekijken. Het 18de-eeuwse schilderij ‘Zicht in de oude ziekenzalen’ van Jan Beerblock staat in direct contact met grafzerken van lang overleden zusters die ooit in het hospitaal werkten. Die zerken koppelt Nkanga dan weer aan haar tapijt ‘Unearthed - Sunlight’. Dat hangt wel aan de muur. Geel en rood van fel zonlicht domineren, bomen lijken bruin verbrand. Maar dan zie je aan de takken echte groene blaadjes hangen, als nieuw leven dat ontkiemt. Het is de evocatie van de wederopstanding na de dood. Ook dat is een terugkerend thema bij Nkanga. Tot stof en as zullen we vergaan, maar dat stof wordt omgezet in mineralen. Die vormen dan weer de bron van nieuw leven, meent Nkanga.

Het klinkt misschien wat zwaar op de hand, maar de tentoonstelling is een fijne mengeling van diepzinnigheid en speelsheid, waarbij de zintuigen constant worden geprikkeld. ‘Dat heeft misschien te maken met mijn Afrikaanse afkomst. Hoe lastig het leven soms ook is, we ontdekken nogal snel positieve elementen waaraan we ons kunnen optrekken’, zegt Nkanga tijdens de rondleiding.

Rivier van kruiden

Het tweede deel van de tentoonstelling, op de eerste verdieping van het Sint-Janshospitaal, heeft een meer economische inslag. De geur van koffie en tabak komt je tegemoetgewaaid nog voor je de grote zolderzaal betreedt.

Nkanga wijst naar de grote installatie ‘Anamnesis’, een smalle witte kubus in het midden doorsneden door een kronkelige bruine rivier. Die rivier bestaat uit kruiden en specerijen die tot in de 16de eeuw - toen verzandde de haven - vanuit de hele wereld naar Brugge werden aangevoerd. Koffie en tabak dus, maar ook thee, wierookhars en chocolade. Het hele palet passeert je neus als je rond de installatie wandelt. Aan de muren hangen voorwerpen die in het Sint-Janshospitaal werden gebruikt om die producten te bewerken, zoals bewaarpotten en weegschalen.

De zijwand van de zolderkamer is bedekt door een wandtapijt van 6 meter breed en 3,5 meter hoog. ‘Unearthed - Abyss’ is een marinezicht, geweven in samenwerking met TextielLab, een onderdeel van het TextielMuseum in Tilburg. Het is een staaltje van hypermoderne tapijtweverij. Op sommige plaatsen is het tapijt transparant. De garens zijn ook niet overal op dezelfde manier geweven. Door die verschillende technieken - de ene keer kruiselings, dan weer rechtdoor - krijg je het gevoel naar een driedimensionaal kunstwerk te kijken.

Misschien nog belangrijker dan de state of the art is de boodschap van het tapijt. ‘Het is een afbeelding van handel over zee naar de Nieuwe Wereld. Als je goed kijkt, zie je twee handelaars. De ene doet in goud, de andere in tabak. Het is ook een eerbetoon aan alle slaven die onderweg van Afrika naar Amerika op zee zijn omgekomen. Maar ook hun stoffelijke resten zijn omgezet in mineralen. Dat is dan toch een positief element. Zoals ik eerder al zei: de energie van de dode blijft eeuwig voortleven.’

‘Otobong Nkanga, Underneath the Shade We Lay Grounded’ loopt tot 25 september in het Sint-Janshospitaal in Brugge. museabrugge.be