De strijd tussen wereldleiders wordt op het scherp van de snee gestreden. De peilingen wijzen in twee richtingen en met veel verbijstering kijkt ieder zichzelf respecterend individu naar de volharding waarmee Poetin uiting geeft aan de karikatuur die hij van zichzelf is geworden. ‘Hij is het prototype van de toxische leider en vanuit zijn impactrijke rol een reële bedreiging voor onze samenleving’, zeggen Frank De Mey en Stephan Soens, beide Partner bij Accord Group Belgium, een leadership advisory firm.
De Amerikaanse schrijver, hoogleraar en consultant op het vlak van organisatieleer Peter Drucker ziet toxisch leiderschap als een proces waarbij leiders door hun destructieve gedrag en/of dysfunctionele persoonlijkheidskenmerken ernstige en blijvende schade toebrengen, zowel aan hun ‘niet-volgers’ als finaal ook aan hun ‘volgers’ en de eigen organisatie(s).
Toxische leiders zijn verwerpelijk voor diegenen die hun optreden lijdzaam moet ondergaan zonder het te aanvaarden en dikwijls helden voor anderen voor wie ze de ‘illusie van een houvast’ en een bestaansreden hebben gecreëerd.
Illusie
Hun gedrag en handelen kan bewust en intentioneel zijn om de eigen ambities te realiseren ten koste van anderen of kan gedreven worden vanuit hun nefaste waardenkader (met een uitzonderlijk hoge nood aan macht gekoppeld aan een lage tolerantie voor andersdenkenden enerzijds en onbetrouwbaarheid anderzijds) en hun dysfunctionele persoonlijkheidseigenschappen die hieronder aan bod komen.
Toxische leiders zijn vaak charmeurs die de intentie hebben om anderen te manipuleren, te minimaliseren en in het ergste geval te terroriseren.
Het zijn vaak charmeurs die de intentie hebben om anderen te manipuleren, te mishandelen, te misbruiken, te minimaliseren, te demoraliseren of te ondermijnen en in het ergste geval te terroriseren. Ze vertonen dikwijls een gebrek aan ethiek, missen respect voor menselijke basisrechten en zijn meesters in het creëren van de illusie dat zij de enige waardige leiders - of overheersers - zijn.
Zondebokken
Ze slagen erin de angsten van hun “onderdanen” te exploiteren, onderdrukken kritiek en trachten tegenkanting in de kiem te smoren. Ze verkondigen onwaarheden en ondermijnen alles en iedereen die de wetenschap en gerechtigheid hoog in het vaandel dragen. Ze tolereren in se geen participatie of inspraak van andere stakeholders of andere leiders omdat die hun eigen macht in de weg staan en ze zijn bijzonder listig en inventief om anderen tegen elkaar in het harnas te jagen.
Ze zoeken steeds zondebokken en aarzelen niet om anderen vanuit het eigen belang in gevaar te brengen. Dr. Anthony Fauci kan daar als medisch hoofdadiseur van de Amerikaanse president vooral sinds de ‘covidrealiteit’ van getuigen.
Excuus
Zelfrealisatie en zichzelf in stand houden of de eigen macht vrijwaren staan voorop. Narcisme, arrogantie, gebrek aan morele standaarden, de onuitputtelijke drang om impact te hebben over mensen en middelen en de onbevredigbare behoefte om in het spotlicht te staan, zijn typerende dysfunctionele kenmerken van toxische leiders. Hun bewustzijn om de bredere context van problemen ten volle of genuanceerd in te schatten laat te wensen over en een objectieve zelfperceptie is al volledig afwezig, zo blijkt.
Wanneer we naar toxisch leiderschap in het bedrijfsleven kijken, hebben dergelijke figuren – gelukkig soms maar tijdelijk – heel wat impact op anderen uit hun directe werkomgeving en dat blijkt in organisaties vaak best af te meten aan de snelheid waarmee medewerkers komen en gaan met als evidente excuus dat de “leavers” niet passen in de cultuur.
Cultuur
Dit bevestigt tegelijk de stelling dat de cultuur van een organisatie de veruitwendiging is van het waardenkader van de leiders die ze aansturen. Het zou derhalve zinvol zijn om als potentiële werknemer de sociale balansen van potentiële werkgevers onder de loep te nemen vooral een handtekening te zetten onder een arbeidscontract. De buitenkant van een onderneming oogt vaak beter dan de binnenkant.
De buitenkant van een onderneming oogt vaak beter dan de binnenkant.
Nogal wat mensen tolereren toxisch gedrag en leiderschap omdat hun basisbehoeften van veiligheid of financiële zekerheid worden verzekerd. De tolerantie neemt evenwel af wanneer de behoefte om houvast te vinden binnen een groep plaats moet maken voor zelfactualisatie. Maar ook dan blijven er “volgers” wanneer de toxische leider net voor hen die zelfrealisatie mogelijk maakt.
Machteloosheid
Het universele gevoel van machteloosheid doet mensen vaak aansluiting zoeken bij diegenen waarvan ze denken dat ze dit gevoel bij hen kunnen wegnemen. Toxische leiders slagen er dikwijls in existentiële angst bij hun volgers weg te nemen door hen het gevoel te geven dat ze ergens bij horen, een bestaansreden hebben en dus van betekenis zijn. Dat “ergens” wordt dikwijls gesymboliseerd met vlaggen of andere attributen en slogans zoals We will make America great again!, met de nadruk op We.
Toxische leiders zijn ook het product van de omgeving waarin ze zich manifesteren. Wanneer het zelfvertrouwen in de samenleving laag is, gaan mensen zich sneller als aanhangers profileren van diegene die hen weer een positiever zelfbeeld en een bestaansreden weet te geven.
Schaapherder
Extremistische politieke partijen zijn zeer bedreven en deskundig in het creëren van en inspelen op onzekerheid binnen de wereld waarin we leven en de leiders bieden zich aan als schaapherders die een toekomst kunnen bieden maar in se betreft het wolven in schaapskleren die vanuit hun eigen waardenkader op zoek zijn naar macht.
De cultuur van een organisatie is de veruitwendiging van het waardenkader van de leiders die ze aansturen.
Oekraïne heeft er ondertussen genoeg van en Wit-Rusland lijkt zich te conformeren. Land of the free draagt vandaag de gevolgen van een te neoliberale politiek, gericht op het maximaliseren van de individuele vrijheid maar waarbij de sociale geborgenheid te wensen overlaat en velen - in de hoop van betekenis te zijn of zich veiliger te kunnen voelen - paradoxaal genoeg gaan stemmen voor diegene die in se alleen maar op de eigen power en het eigenbelang gericht is. Na de zomer krijgen we hopelijk een positiever beeld van waar het met “onze wereld” naartoe gaat.
Frank De Mey & Stephan Soens
Partners Accord Group Belgium, leadership advisory firm