De crash van 1987, alsof u er zelf bij was

'De crash was een verschrikkelijke ervaring. Alles ging die dag verkeerd. Niemand wist wat er gebeurde. De neiging om fouten te maken was groot, zeer groot', zei monetair monument Jean-Claude Trichet achteraf. Er zijn inderdaad fouten gemaakt, maar die verdwijnen in het niets vergeleken bij de goede beslissingen en hun verstrekkende gevolgen. De crash had géén gevolgen voor de economie en leidde niét tot een ineenstorting van het financiële systeem. Het heeft echter weinig gescheeld, namelijk drie minuten.

Alle andere ingrediënten zijn aanwezig om van 'Zwarte Maandag' een klassieker onder de harde thrillers te maken. We hebben enkele helden als Fed-voorzitter Alan Greenspan, presidentieel adviseur Beryl Sprinkel en CME-voorzitter Leo Melamed. Een handvol 'tegenstanders' als minister James Baker en SEC-voorzitter David Ruder. Een aantal tussentijdse angstwekkende crisismomenten tegen de achtergrond van het ultieme kwaad in de vorm van een steeds verder tikkende klok. En het grootste aantal figuranten dat ooit is opgetreden: handelaren en beleggers van overal in wereld.

De klassieker speelt zich af op maandag 19 oktober 1987, in de zenuwcentra van het Witte Huis, de beurzen van New York en de termijnbeurzen van Chicago. Vandaag kent iedereen de grote lijnen van het verhaal nog - vooral zij die sinds het begin van de week deze krant lezen. De details zijn vergeten of vonden hun weg niet naar de populaire media. Dit wordt bij deze rechtgezet. Hieronder volgt het relaas van de heetste momenten van de crash.

Proloog

Vrijdag 16 oktober. Beryl Sprinkel, de voorzitter van de Raad van Economische Adviseurs van president Ronald Reagan, is nerveus. Hij dringt al enkele weken aan op een topontmoeting om zijn onrust over de evolutie op de financiële markten kenbaar te maken. Na de middag mag hij op de topverdieping van het Witte Huis eindelijk zijn zegje komen doen. Eveneens aanwezig zijn minister van Financiën James Baker, Fed-voorzitter Alan Greenspan, stafchef Howard Baker van het Witte Huis en de president. Baker neemt als eerste het woord: 'Mister President, er is geen reden voor bezorgdheid. Alles verloopt naar wens, de dollar zakt niet meer.'

Baker was de architect van het door de G7-groep van rijkste landen acht maanden eerder ondertekende Louvre-akkoord, dat een einde moest maken aan de sinds einde 1985 continue dollardaling. Om de dollar extra aantrekkelijk te maken volgde de Amerikaanse centrale bank een restrictieve monetaire politiek gekenmerkt door hoge rentetarieven. Die zomer kwam Alan Greenspan aan het roer van de Fed, in opvolging van Paul Volcker.

Baker richt zich tot de nieuwe voorzitter: 'Alan, ga je akkoord?' Greenspan wil kennelijk niet met Baker in de clinch gaan. Het antwoord van de voorzitter is dan ook een staaltje van 'Fedgebrabbel', het soort jargon waarin Greenspan zich doorheen de jaren perfectioneerde. Sprinkel mengt zich in het debat: 'Mister President, ik ga doorgaans akkoord met Alans inzichten, maar in dit geval wil ik u vertellen waarom hij er compleet naast zit. De door het ministerie van Financiën opgelegde renteverhoging ter ondersteuning van de dollar zal tot een pijnlijke val van de markten leiden.'

Televisie

Sprinkels uithaal heeft de sfeer danig verpest. De mannen kibbelen nog enige tijd en gaan zonder oplossingen of beslissingen uiteen. Op zondag 18 oktober geeft Baker een volgens velen fataal televisieoptreden in een aflevering van 'Meet the Press' op de NBC. 'Wij zullen niet toelaten dat sommige landen met een handelsoverschot hun rentetarieven zullen optrekken in de verwachting dat de VS hetzelfde zullen doen', klinkt zijn tot de Bundesbank gerichte sneer omdat die onlangs haar tarieven verhoogde.

Onder meer Jean-Claude Trichet zou later stellen dat 'gezien de toenmalige instabiele situatie op de financiële markten, de openlijke onenigheid binnen de G7 duidelijk een van de directe oorzaken was van de crash.' Ook de huidige Buba-voorzitter Hans Tietmeyer (Baker noemde hem lachend 'Tight-meyer') zag in Bakers uitlating de directe aanleiding voor de crash, die 's anderendaags in alle hevigheid zou losbarsten.

Een zeer slechte dag

Maandag 19 oktober, 6u30. John Phelan jr, voorzitter van de New York Stock Exchange (NYSE), draait het mobilofoonnummer van Leo Melamed, voorzitter van de Chicago Mercantile Exchange (CME). 'Leo, heb je het nieuws gehoord? Het ziet ernaar uit dat we een zeer slechte dag gaan hebben.'

De NYSE opent 2 uur later haar deuren, maar nu al stapelen de verkooporders zich op. In de uren voordien bijvoorbeeld de beurs van Tokyo 2,5 procent en keek Londen zelfs tegen een verlies van ruim 10 procent aan. De grote Amerikaanse beurshuizen met filialen in Europa weten maar al te goed dat buitenlandse beleggers klaarstaan om met z'n allen uit de markt te stappen. Het is voor iedereen duidelijk dat de beurzen van New York en de termijnbeurzen van Chicago op een desastreuze opening afstevenen.

Meerdere handelaren uit de handelskuilen van CME omschreven die voormiddag als 'het meest angstaanjagende moment in mijn leven.' Ze beseften dat ze enorme risico's liepen. Ze hadden er geen flauw benul van hoeveel procent lager de openingskoersen zouden opflikkeren of op welk niveau opnieuw kopers zouden worden gevonden. Ook op de NYSE gierden de zenuwen. De specialisten, zij die in 'hun' aandelen een vlot marktverloop waarborgen door gedurig aandelen in eigen bezit te kopen en te verkopen, vreesden dat ze hun taak niet naar behoren zouden kunnen waarnemen. Ze kregen gelijk.

Openingsbel

8u30. Met het weerklinken van de openingsbel flikkeren weliswaar de lichten aan, maar er komen nauwelijks prijzen op het bord. Er is geen vlot marktverloop, er is eigenlijk nauwelijks een markt. Het aantal verkooporders is dermate groot, dat de specialisten geen markt kunnen of willen maken. Het uitblijven van prijzen voor de meeste blue chips heeft tot gevolg dat de beursindexen Dow Jones en S&P niet relevant zijn, aangezien ze worden berekend aan de hand van heel wat slotkoersen van de vorige vrijdag.

In Chicago afficheren de futuresbeurzen CME en CBOT (Chicago Board of Trade) wél onmiddellijk hun prijzen, want hier zijn geen specialisten die de vorming van een openingskoers kunnen uitstellen. De CME-decemberfuture op de S&P500 opent met een verlies van 20,75 punten op 261,50. In het eerste halfuur verkopen portefeuilleverzekeraars (institutionele beleggers die hun aandelenportefeuilles computergestuurd indekken met futures) voor een onderliggende waarde van 400 miljoen dollar aan futures.

Aangezien heel wat New-Yorkse aandelen nog steeds een onrealistisch hoge slotkoers van vrijdag achter hun naam hebben, is er schijnbaar een groot verschil tussen de waarde van de future en de 'waarde' van de onderliggende aandelen. De indexarbitrageurs denken hun slag te kunnen slaan door massaal aandelen te verkopen. Die toestroom van verse verkooporders op de NYSE vergroot nog de onevenwichten en maakt de job van de specialisten al helemaal onmogelijk. De broodnodige connectie tussen New York en Chicago valt uit, de chaos is compleet.

Vanaf nu overheerst de angst, niet enkel bij de handelaren maar ook bij de tenoren van CME en CBOT enerzijds, de NYSE en de AMEX anderzijds, en de regering daar ergens tussenin in Washington. Het contact tussen deze hoofdrolspelers is intens. Ze trachten gezamenlijk tegen de neerzuigende marktkrachten te vechten. De koersen vallen echter dieper en dieper. Elke minuut gaan miljarden dollars aan welvaart verloren.

In de late voormiddag is er nochtans even hoop op herstel. Nu duidelijk wordt dat de grote onderwaardering van de futures tegenover de aandelen een illusie is, veren de futures plots op, onmiddellijk gevolgd door de aandelen zelf. Helaas krijgen de grote verkoopprogramma's van de portefeuilleverzekeraars rond 11 uur opnieuw de bovenhand.

Ruders Blunder

Het Witte Huis, 11u10. Reagan zit die voormiddag een nieuwe crisisvergadering voor. En wat voor een. Hier en nu moet de voor de financiële markten wellicht belangrijkste beslissing aller tijden worden genomen: sluiten we de beurzen of niet? Het ministerie van Financiën is voorstander. Sprinkel is tegen. Deze keer kan Sprinkel op de volle steun van Greenspan rekenen. De beurzen blijven open.

Na de middag gaat het van kwaad naar erger. Voorzitter David Ruder van de Securities and Exchange Commission (SEC - de Amerikaanse beurswaakhond) legt een ongelukkige publieke verklaring af: 'Als het zo verder gaat, zal ik de NYSE spreken over een tijdelijke stop van de handel.' De verkoopgolf die daarop volgt is ingegeven door de wetenschap dat de koersen bij de heropening een flink stuk lager zouden noteren: iedereen wil vóór die eventuele tijdelijke sluiting nog vlug uit de markt stappen. De SEC ziet de blunder in en stuurt snel een persbericht uit met de formele ontkenning dat ze een handelsstop overweegt. Ook Ruder ontkent formeel dat hij ooit een sluiting had geïnsinueerd. Zijn ontkenning wordt echter prompt gevolgd door een videoband op CNN met... jawel, Ruders blunder.

Nieuwe angst

Met het wegtikken van de secondewijzer begint een nieuwe angst als een gigantische vloedgolf op te doemen: de vrees voor een totale ineenstorting van het financiële systeem en een daaruit voortvloeiende golf van faillissementen, werkloosheid en sociale ellende. Die vrees is terecht. De kans dat een of meer grote financiële instellingen hun gigantische schulden niet tijdig zouden kunnen betalen, stijgt bij elke terugval van de markten.

Op de toen snel groeiende beurs van Hong Kong was het bijna zover: omdat heel wat beleggers hun margin calls niet konden beantwoorden gingen de autoriteiten aldaar aan de noodrem hangen. De beurs ging dicht voor de rest van de week. Toen Hongkong op 26 oktober heropende, donderde de Hang Seng nog eens 33 procent lager. Er was een reddingsplan van 4 miljard dollar nodig om Hongkong op de financiële wereldkaart te houden.

Slotbel

Chicago, 15u15 plaatselijke tijd. De slotbel weerklinkt. De handelaren zijn verslagen en uitgeput, maar op een vreemde manier opgelucht: eindelijk stopt de neergang van de koersen, al is het slechts voor even. Als even later ook in New York de sessies aflopen, blijkt pas echt de omvang van de ravage. De Dow Jones verloor in één klap 508 punten of 22,6 procent. De S&P500-future op de CME zakte met 80,75 punten of 28,6 procent. 600 miljard dollar (het toenmalige BBP van Frankrijk) aan waarde ging verloren.

Greenspan, die de late handelsuren had gemist wegens een vliegtuigtrip naar Dallas, informeert vlak na de landing naar het verlies van de Dow. 'Vijf-nul-acht', meldt een medewerker. '5,08', herhaalt Greenspan zichtbaar opgelucht. 'Neenee', zegt de medewerker. 'Vijfhónderdenacht.'

De adviseurs van Reagan zijn door het dolle heen: 'Stel je voor, een kwart van de totale beurswaarde wordt op één dag weggeveegd en niemand weet wat er de volgende dag gaat gebeuren.' Reagan is de enige die zijn kalmte kan bewaren: 'De terugval is een flagrante overreactie. Een opwaartse correctie zal wel volgen', sust hij.

Sussende woorden alleen kunnen de crisis natuurlijk niet verdrijven. Actie is nodig, en de enige instelling die tegen die taak opgewassen is, is de Federal Reserve. Greenspan gaat 's avonds aan het werk met een telefonische rondvraag bij de beursbonzen. Ook bij Melamed (CME) komt hij terecht met de hamvraag: 'Gaan jullie morgen open?'

Melamed kan op dit moment onmogelijk antwoorden. De wetten van de futuresmarkten stellen dat alle rekeningen van de afgelopen sessie moeten zijn vereffend vooraleer een volgende sessie kan beginnen. Deze avond bedraagt het vereffeningstotaal bij CME en CBOT samen 3 miljard dollar, waarvan 2,5 miljard bij CME alleen. Anders gesteld, Melamed en de zijnen moeten ervoor zorgen dat de 'longs' (degenen die voordien futures kochten) 2,5 miljard dollar aan margin-bijdragen zouden storten en dat de 'shorts' (zij die futures verkochten) datzelfde geld zouden binnenhalen. Kidder Peabody staat aan de goede kant: CME is het beurshuis 917 miljoen dollar verschuldigd. Morgan Stanley staat aan de slechte kant. Deze instelling moet die nacht 1 miljard zien op te hoesten.

Verschrikkelijke dinsdag

Tegen de ochtend is er nog een tekort van 400 miljoen. Melamed belt de verantwoordelijke van CME's huisbankier Continental Bank wakker met het dringende verzoek terstond een krediet van 400 miljoen dollar toe te staan. Dat geld moet ter bestemming zijn vóór de preopening van de markt om 7u20. Na veel discussies geeft Continental Bank even later het groene licht. Het is precies 7u17, een tweede Grote Depressie is 3 minuten weg.

Indien de CME die dinsdagochtend niet zou zijn geopend, dan was de financiële catastrofe een feit geweest: de wereld zou hebben beseft dat de CME niet opende omdat een grote speler in gebreke bleef. Dit zou aanleiding hebben gegeven tot wantrouwen, niemand zou niemand nog betalen en iedereen zou naar de bank zijn gehold om zijn rekeningen op te zeggen, net zoals in 1929 gebeurde.

Nog om 7 uur neemt Greenspan wellicht de belangrijkste beslissing van zijn leven. Hij laat de Fed een kristalheldere verklaring uitsturen: 'De Federal Reserve, overeenkomstig met haar verantwoordelijkheid als 's lands centrale bank, bevestigt vandaag haar bereidheid om te dienen als liquiditeitsbron om het economische en financiële systeem te ondersteunen.' De commerciële banken, die voordien terugdeinsden om getroffen beursleden extra kredieten toe te staan, voelen zich door de machtige Fed geruggesteund.

De ellende is echter nog niet voorbij. Sterker: het ergste moet nog komen. Na de opdoffers op de Aziatische en Europese markten vragen de Amerikaanse beurspartijen zich bevreesd af of de koersen verder de dieperik in zullen duiken.

Van korte duur

Het tegendeel gebeurt. Bij de vaststelling dat alle markten openen, duwen kooporders de koersen fors omhoog, met een vroege winst van ruim 200 punten voor de Dow als gevolg. Het geluk is helaas van korte duur. Degenen die er de dag voordien niet in slaagden hun effecten te verkopen, komen na amper een uurtje opdagen. Het zijn er zoveel, dat de specialisten er niet in slagen een markt te maken. En het wordt almaar erger. Van maar liefst 140 S&P500-aandelen is geen enkel kooporder voorhanden, terwijl er honderdduizenden verkooporders zijn. 'Het was alsof ik mijn hoofd in een kanon stak en de kanonbal naar me toe zag schieten', getuigt een specialist achteraf.

In de late voormiddag is de situatie kritiek. CBOE en AMEX hun deuren. Enkel NYSE en CME gaan door, met dien verstande dat het op de NYSE in heel wat gevallen niet tot koersvormingen komt. NYSE-voorzitter Phelan beseft dat het zo niet verder kan en deelt de SEC mee dat ook de grootste beurs overweegt haar deuren te sluiten.

Indien dat zou gebeuren, zou de CME als enige overblijvende beurs ten onder gaan aan de door verkooporders overspoelde markt. Daarom beslissen de CME-bonzen tot een tijdelijke halt om 11u30. Een half uurtje daarna belt Melamed met Phelan. 'De NYSE is nog steeds open', bevestigt een duidelijk rustiger stem vanuit New York. Om 12u05 gaat het S&P500-futurescontract opnieuw van start. Voor een tweede maal is de Grote Depressie afgewenteld.

Epiloog

In de dagen na de crash zetten de autoriteiten alle zeilen bij om heelhuids uit de storm te komen. Baker en zijn Duitse collega Gerhard Stoltenberg begraven de strijdbijl en 'bevestigen' in een gezamenlijke verklaring dat ze aan de Louvre-akkoorden vasthouden. Reagan maakt een beleidsbocht van 180 graden met een voorstel tot belastingverhoging. En nog diezelfde dinsdag begint Washington aan een grootscheeps lobbywerk naar de genoteerde bedrijven toe, met de zachte eis om 'tegen de huidige weggeefprijzen' eigen aandelen in te kopen. Zwaargewichten als Ford, Merrill Lynch, MCA, Citicorp en US West reageren prompt, en zien hun koersen kort daarna aan een prille herstelbeweging beginnen.

Die 'verschrikkelijke dinsdag' eindigt de Dow Jones met een kleine winst. Nooit meer zou de index zo laag afsluiten als op zwarte maandag.

Dit 'verhaal' werd gedistilleerd uit tientallen artikelen en enkele onmisbare naslagwerken als 'Back from the Brink - The Greenspan Years', van Steven Beckner, 'Escape to the Futures' van Leo Melamed en Bob Tamarkin, 'Merton Miller on Derivatives' en 'Manias, Panics and Crashes' van Charles Kindleberger.