Oekraïne, het kind van een historische rekening

In de schaduw van het Kremlin in hartje Moskou staat sinds 2016 een standbeeld van Vladimir De Heilige. Het is geen verwijzing naar de Russische president Vladimir Poetin, wel naar Vladimir van Kiev, vorst van het Kievse Rijk. Die liet zich in 988 in Chersonesos op de Krim dopen als christen en werd na zijn dood vereerd als de bekeerder van Rusland. Dat mag dan wel klinken als een detail uit een ver verleden, maar zonder die geschiedenis is het moeilijk om het huidige Oekraïense conflict te begrijpen.

Beschouwen de Amerikanen de Verenigde Staten als a city upon a Hill en een beacon of hope voor de rest van de wereld, dan speelt er in Moskou al eeuwenlang een Derde Rome-gedachte, waarbij Moskou de rol van eerst Rome en dan Constantinopel overnam als centrum van de wereld. ‘Tegen studenten zeg ik altijd dat ik geen ander land ken waarin historische referenties zo’n essentieel deel uitmaken van de binnen- en buitenlandpolitiek’, zegt Lien Verpoest, docent Russische geschiedenis aan de KU Leuven.

Sinds hij eind 1999 aan de macht is gekomen, probeert Poetin de val van de Sovjet-Unie, die hij ooit de grootste geopolitieke ramp van de 20ste eeuw noemde, en de chaotische jaren 90 te doen vergeten. Aanvankelijk deed hij dat door terug te grijpen naar de Sovjetoverwinning van de Tweede Wereldoorlog. Onlangs is hij de focus gaan leggen op de vroegere geschiedenis, bijvoorbeeld met verwijzingen naar Vladimir de Heilige, die zowel door de Russen als de Oekraïners wordt gezien als hun oervader.

De verschuiving kwam er niet toevallig, maar heeft alles te maken met de Oekraïense revolutie in 2014. Na aanhoudende pro-Europese protesten werd de pro-Russische president Viktor Janoekovitsj van de macht gedreven. In een reactie daarop bezette Rusland de Krim en braken er in Oost-Oekraïne protesten uit, waarbij opstandelingen de steden Donetsk en Loegansk innamen. Poetin ontkent dat het iets met de opstanden te maken heeft, maar er is voldoende bewijs van het tegendeel.

Tot de Russische troepenversterkingen van november leek het conflict bevroren, al hebben ze in Moskou de gebeurtenissen nooit echt verteerd. ‘De regimewissel in 2014 heeft er in Rusland hard op ingehakt’, zegt Verpoest. ‘Dat het Oekraïense volk en de nieuwe machthebbers hun rug naar Rusland keerden, werd gezien als verraad. Het was moeilijk te begrijpen dat hun broedervolk zoiets deed.’

Poetin is sinds de gebeurtenissen van 2014 de banden tussen Rusland en Oekraïne en hun gedeelde geschiedenis sterker gaan benadrukken. Tijdens een vragenprogramma op de televisie in juni noemde hij Russen en Oekraïners één volk. In een manifest, dat hij afgelopen zomer publiceerde, ging hij daar dieper op in. ‘Russen, Oekraïners en Wit-Russen zijn allen afstammelingen van het Kievse Rijk, ooit de grootste staat in Europa’, schreef hij. Wat ze volgens de president delen was één taal, één economie en - door de doop van Vladimir - één geloof, het orthodoxe christendom.

‘Dat is de Russische lezing van de geschiedenis, maar er is ook een Oekraïense en een West-Europese lezing en die verschillen nogal van elkaar’, zegt Verpoest. ‘De Russen zien het Kievse Rijk als een deel van hun staatsvorming, de Oekraïners vinden dat de Russen hun geschiedenis koloniseren. Je kan gerust stellen dat Poetin dat verleden naar zijn hand zet voor politieke doeleinden. Die argumentatie wordt bij ons van tafel geveegd, maar werkt wel in Rusland.’

Klein-Rusland

De Oekraïense en de Russische geschiedenis zijn niet altijd gelinkt geweest. Na een passage van de Mongolen is het deel gaan uitmaken van het Pools-Litouwse gemenebest. Pas vanaf de 17de eeuw kwam het gebied weer onder controle van de tsaren, en later van de Sovjet-Unie. In de vroege 19de eeuw ontstond er net als op veel andere plaatsen in Europa een nationalistische beweging, maar de Russen bleven Oekraïne zien als ‘Klein-Rusland’. Bij de implosie van het communisme in 1991 werd het een onafhankelijk land, al erkende het Westen toen dat het binnen de Russische invloedssfeer zou blijven.

In het Westen wordt daarbij vaak aan machtspolitiek en gas gedacht, maar het gaat ook om cultuur. De Russen zien zichzelf als de behoeders van traditionele waarden, die verloren zijn gegaan in het Westen. ‘Het botst tussen het Westen en Rusland en een van de plaatsen waar dat blijkt, is Oekraïne’, zegt Verpoest. ‘Historisch is dat altijd zo geweest en door het opbod tussen de NAVO en de VS enerzijds en de Russen anderzijds botst het nu nog veel meer.’

Rusland schermt met een mondelinge afspraak uit de jaren 90 dat Europa en de NAVO geen pogingen zouden ondernemen om de voormalige Oostbloklanden in te palmen, wat wel gebeurd is. Ook ondertekenden de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Rusland in 1994 een akkoord in Boedapest waarbij de territoriale integriteit en de politieke neutraliteit van Oekraïne werd gegarandeerd. Maar in de jaren die volgden, zochten de Europese Unie en Oekraïne steeds meer toenadering tot elkaar.

Toen de NAVO in 2008, onder druk van de Amerikaanse president George W. Bush en ondanks het hevige verweer van de Duitse kanselier Angela Merkel en de Franse president Nicolas Sarkozy, een tekst publiceerde die Georgië en Oekraïne op termijn lidmaatschap van de alliantie voorspiegelde, was dat voor Poetin de zoveelste woordbreuk van het Westen. Ook over het vredesakkoord over Oekraïne dat in 2015 in het Wit-Russische Minsk werd afgesloten, is er Russische ergernis.

‘Destijds zijn afspraken gemaakt over het weghalen van zware wapens uit Oost-Oekraïne, over een hervorming van de grondwet en over de decentralisatie van de (pro-Russische, red.) districten Donetsk en Loegansk’, zegt David Criekemans, hoofddocent internationale betrekking aan de Universiteit Antwerpen.

De deal hield rekening met de grote verschillen die bestaan tussen de regio’s in Oekraïne. ‘Ons land heeft dat destijds bij monde van toenmalig minister van Buitenlandse Zaken Didier Reynders (MR) ook erkend’, zegt Criekemans. ‘Hij wees erop dat er een andere realiteit bestond in het oosten en het westen van het land. Dat is taalkundig zo, want veel Oost-Oekraïners spreken Russisch, maar ook economisch. In Oost-Oekraïne domineert de zware industrie, zoals de mijnbouw, de staalsector of de wapenindustrie, een erfenis van de Sovjet-Unie.’

De overeenkomst van Minsk had het potentieel om de grimmige situatie te ontmijnen, maar ze bleef de voorbije jaren dode letter. ‘Nu de spanningen tussen het Westen en Rusland over Oekraïne hoog oplaaien, moet de uitvoering van het Minskakkoord weer op tafel komen’, zegt Criekemans.

De politicoloog wijst erop dat de autoriteiten in Kiev de huidige crisis mee in de hand gewerkt hebben. ‘Rusland had in het voorjaar van 2021 al eens grote manoeuvres uitgevoerd. Maar Poetin heeft zijn troepen pas massaal naar de grens gestuurd nadat Oekraïne in oktober nieuwe technologie - Turkse drones - ingezet had in Donetsk en Loegansk. Hij vreesde dat het regime in Kiev met die wapens zou proberen de oostelijke districten weer in te lijven. Het Kremlin interpreteerde de demarches als een bedreiging voor de relatieve stabiliteit in Oost-Oekraïne. Dat was voor de Russische leider volgens mij de trigger om de actuele crisis uit te lokken.’

Als signaal stuurt de NAVO ook extra troepen naar andere Oost-Europese landen. Bovendien leveren de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en kleinere voormalige Oostbloklanden wapens aan Oekraïne. Het versterkt in Rusland de indruk dat de ex-Sovjetrepubliek bewapend wordt om een front te openen tegen hen. Het Westen ontkent dat in alle toonaarden, zoals Rusland ieder voornemen van een inval in het buurland ontkent.

Speelbal

Tegen wil en dank is Oekraïne een speelbal in een spel dat steeds grotere dimensies aanneemt. Het is Rusland al lang niet meer louter te doen om de bewaking van de relatieve stabiliteit in Oost-Oekraïne. Poetin heeft dat vonkje aangegrepen om decenniaoude grieven over de oostwaartse expansie van de NAVO weer op tafel te gooien. Hij eist niet alleen het vertrek van de trans-Atlantische troepen uit Oost-Europa en het Balticum, maar hengelt ook naar garanties dat ex-Sovjetstaten als Oekraïne en Georgië nooit een lidkaart van de militaire alliantie krijgen.

Tot Poetins frustratie kreeg hij evenwel nul op het rekest. Hoewel Moskou de ‘deur op een kier houdt’ voor diplomatiek overleg, schermt het met een rakettencrisis. Zo dreigt een opbod, dat in een oorlog kan uitmonden. Misschien niet zozeer in de vorm van de grote invasie waarvoor de VS en de NAVO waarschuwen, maar net zoals in 2014 in een meer hybride vorm waarin Russische soldaten zonder insignes lokale rebellen ondersteunen.

De Oekraïners zien het met lede ogen aan. Oleg Oestenko, een raadgever van de president Volodymyr Zelensky, verklaarde dat het land 5 miljard dollar nodig heeft omdat ‘de toegang tot de kapitaalmarkten extreem moeilijk is door de oplopende discussies over de veiligheid in Oekraïne, die soms grenzen aan hysterie.’

Eerder reageerden de president en de minister van Buitenlandse Zaken ontstemd toen enkele Angelsaksische landen, de VS voorop, hun ambassadepersoneel en andere onderdanen opgeroepen hadden het land te verlaten. Anders dan bij eerdere Oekraïense crisissen hebben de meeste Europese landen hun toon wel gemilderd. Door de intense verstrengeling tussen Europa en Rusland - denk aan gas - leeft het besef dat weinig te winnen valt bij een verder opbod.

België-scenario

Daarom is er nog altijd hoop op een diplomatieke oplossing. Criekemans ziet een ‘België-scenario’ weggelegd voor Oekraïne. ‘In de 19de eeuw zat België gekneld tussen twee grootmachten, Frankrijk en Pruisen. Ons land kreeg ‘eeuwigdurende neutraliteit’ opgelegd. Want als België door een van beide ingenomen werd, destabiliseerde de machtsbalans zodanig dat je oorlog kreeg. Net als België toen blijft Oekraïne vandaag het best neutraal.’

Het concept van de ‘bufferstaat’ is echter moeilijk verkoopbaar in het Westen, waar het principe geldt dat elk land zijn eigen toekomst mag kiezen. Volgens Criekemans is het wel de te bewandelen weg. ‘Er is nood aan een breed institutioneel debat over de toekomst waarin Rusland een meer constructieve rol kan spelen. Dat is geen eenvoudige weg en die ligt bezaaid met wantrouwen en achterdocht. Het zou helpen als het Westen zijn gebrek aan empathie sinds 1991 en zijn fouten erkent. Dit is het uitgelezen moment.’

Tussen Rusland, dat Oekraïne als zijn achtertuin beschouwt, en het Westen, dat zichzelf als de beschermengel van het land beschouwt, zit Kiev geplet. Met de voortdurende inmenging is het haast onmogelijk om een onafhankelijk beleid te voeren waar het land wel bij kan varen. ‘Oekraïne is de eeuwige verliezer’, besluit Verpoest. ‘De Oekraïners kunnen hier niet in winnen. Ze zijn afhankelijk van beide tegenpolen en kunnen niet anders dan sussen.’