'We hebben een crisis verspild'

'De iPad? Hij stond erin, hè, in 'Econoshock'! In de toekomstvisie. Ik kon niet weten dat het de iPad zou heten, maar ik wist wel dat het een killer-app zou worden.' In 2008, toen Geert Noels 'Econoshock' schreef, was helemaal nog geen sprake van de iPad. Vandaag heeft hij pretlichtjes in de ogen als hij vertelt hoe hij destijds naar Parijs trok om zijn eerste iPad te kopen. 'Ze noemden me een gadgetboy. 'Dat gaat niet gebruikt worden', klonk het. Vandaag is de iPad overal doorgedrongen, van de keuken tot de operatiekamer. Om maar te zeggen hoeveel er veranderd is in vijf jaar.'

Het moet gezegd dat 'Econoshock' vandaag nog steeds verbazend actueel leest. In het boek beschrijft Noels hoe zes schokken - de opkomst van het Oosten, het einde van de goedkope fossiele brandstoffen, de crash van het financiële systeem, de demografische evolutie, de ICT-revolutie en de klimaatopwarming - ons leven fundamenteel zullen veranderen. Recente evoluties, zoals de iPad, de sociale onrust in het Midden-Oosten en de tweedeling in euroland passeren de revue.

'Omdat het logisch is. Verandering hou je niet tegen. Toekomstvisies zijn vaak van de stijl vliegende auto's. Maar vaak ligt het voor de hand wat zal gebeuren. Over de euro schreef ik dat de muntunie aan het Eurosongfestivalprobleem zal lijden. Weet je, liedjesvoorkeuren zijn heel lokaal. Onze buurlanden, dat kunnen we nog appreciëren, maar de Balkan? Ho maar! Het Eurosongfestival is sterk uitgebreid en op zeker moment geïmplodeerd. Omdat datgene wat het bijeenhoudt te sterk verwaterd is. Hetzelfde met economische keuzes. Die hebben ook heel lokale eigenheden. Wat werkt voor het ene land, werkt niet altijd voor het andere.'

Er zijn ook dingen die u niet heeft voorzien. De schaliegasrevolutie bijvoorbeeld. Kan die de opkomst van hernieuwbare energie doen ontsporen?

Geert Noels: 'Terwijl ik het boek schreef, is de olieprijs van 80 naar 130 en vervolgens naar 38 dollar gegaan. Wat niet veranderd is, is de overtuiging dat hernieuwbare energie een structurele blijver is. Kijk maar eens om je heen. Overal zie je zonnepanelen en windmolens. Schaliegas zal die trend niet stoppen.'

'In de VS zit je met de onbegrijpelijke paradox dat alle knowhow en kapitaal voorhanden is om fossiele brandstoffen volledig uit de wereld te helpen. Koppel de netwerktechnologie van de Cisco's van deze wereld met de ondernemerszin van Elon Musk van Tesla, dat is een nieuwe gamechanger zoals de iPad. Mochten alle financiële middelen voor de ontginning van schaliegas daarnaartoe gaan... Toch zie je dat hernieuwbare technologie in de balans ligt met schaliegas, een technologie die sterk vervuilend is en waarschijnlijk maar tien jaar zal meegaan.'

Is dat de macht van de olielobby?

Noels: 'Gevestigde infrastructuren willen niet zomaar veranderen. Het internet is er niet gekomen omdat de drukkerijen dat zo geweldig zagen zitten. Maar de winnaars zijn wel steeds degenen die de verandering omarmen en niet tegenwerken.'

'Wat betreft energie is er wel een evolutie gaande. Moest ik in 2003 gezegd hebben dat de olieprijs structureel boven 100 dollar zou blijven, dan zou u geantwoord hebben: 'Dat is een energiecrisis voor een decennium!' Maar nee, we hebben ons aangepast. Autofabrikanten zijn zuiniger motoren gaan bouwen, of elektrische voertuigen. Mensen kiezen opnieuw voor het openbaar vervoer, of de fiets. Pas als we voor een voldongen feit staan, wordt nagedacht over het probleem.'

'Daarom baart de milieu- en klimaatschok me het meest zorgen. De aanpassingen die er zijn gekomen zijn, veroorzaakt door de hoge energieprijzen, niet omdat we ten gronde nadenken over de uitstoot. Het gaat verder dan fossiele brandstoffen. Duurzame landbouw, plastic in de oceaan, alles wat ons milieu wereldwijd aantast. Ik zie weinig sense of urgency. Pas als we het echt voelen, komt er een aanpassing. Preventief doen we niets. Hetzelfde met de pensioenen. Solidariteit tussen ons, dat gaat. Met de derde wereld lukt ook nog. Maar solidariteit tussen generaties? Daar hebben we geen mechanisme voor.'

De reeks 'Econoshock 2.0' blikt terug op vijf jaar crisis. Terwijl iedereen de indruk heeft dat we stilaan uit de crisis geraken, of is dat maar schijn?'

Noels: 'Het woord crisis wordt enorm misbruikt. Het is een geweldig excuus: 'Het is onze fout niet, het is de crisis.' Maar vaak gaat het dan niet over crisis maar over verandering. Verandering zit niet in onze natuur. De wet van de fysica zegt dat als een lichaam in rust is, het in rust wil blijven.'

'Een grote teleurstelling voor mij is dat in de financiële sector heel weinig is veranderd. Wereldwijd zijn de grote systemische banken niet afgeslankt. Elke dag komt er een lobby op ons af die zegt dat we het systeem in stand moeten houden, omdat het alternatief slechter is. Met de banken is dat zo, maar ook met de euro. Moesten we die op een paar punten aanpassen, dan kunnen misschien een hele groep mensen hun schulden afbetalen, werk vinden, opnieuw gelukkig zijn. Maar nee, we blijven bij hetzelfde met de massale werkloosheid die er is. Is dat dan zoveel beter? Verandering is onaangenaam, tenzij we weten waar de verandering naartoe gaat. Dan geeft het hoop.'

Beseft de banksector wat op hem afkomt? Wat als Google of Facebook morgen een bank oprichten?

Noels: 'Totaal niet. Google heeft een banklicentie in de eurozone. Op een dag staan we op en zal er een Google Bank zijn, net zoals Google Maps er op een dag was. Als je alle energie steekt in het behouden van het oude systeem, dan loop je tegen de muur. Dat is zoals een tsunami, die kan je ook met beton niet tegenhouden. Maar als je de verandering omarmt en in je voordeel gebruikt, dan heb je kans er heelhuids uit te komen.'

'Hetzelfde met landen. Ik zie heel weinig landen die 'econoshockproof' zijn. Maar er zijn er wel die verder staan dan andere. De rode draad? Vaak zijn het landen die plotsklaps in de vaart der volkeren worden gekatapulteerd. Als je kan beginnen met een tabula rasa, dan start je niet met verouderde systemen en structuren. In Finland, dat zich plotsklaps uit de Russische invloedssfeer onttrok, is men niet begonnen met klassieke telefonie, maar heeft men zich direct op de mobiele telefonie gegooid.'

Is België econoshockproof?

Noels: 'Landen zouden ook de oefening moeten doen om met een wit blad te beginnen, zoals bedrijven dat wel eens doen. De reden dat België minder econoshockproof is dan Nederland heeft veel met onze ruimtelijke orde te maken, of eerder wanorde. Zoiets helpt niet als je je beter wil wapenen tegen de energieschok, de klimaatschok of de vergrijzing. Hetzelfde met de fiscale koterij. Dat zijn handicaps.'

Moeten we bang zijn van China? Kijk naar de zonnepanelen. Onze trage democratieën staan toch machteloos tegen de brute machtspolitiek van China die staat en economie vermengt.

Noels: 'China zal heel snel een verhaal van twee richtingen worden. Weldra komen er activiteiten terug. In de VS is 'backshoring', het terughalen van activiteiten, nu al een thema. Helaas zullen de landen die de activiteiten terugkrijgen niet dezelfde zijn die ze destijds verloren hebben. Ik ben ervan overtuigd dat we veel activiteit kunnen terugwinnen, maar niet als we het oude model blijven omarmen.'

'In de biersector is de voorbije jaren een proces van schaalvergroting opgetreden. We zijn begonnen met lokale brouwerijen met een eigen smaak, nu hebben we wereldbrouwers. Op zeker moment staat dat zover van de smaak van de gewone mens dat we een tegenbeweging zien. In de VS schieten de craft brewers en de microbreweries als paddenstoelen uit de grond. Er is weer ruimte voor mensen die lokaal iets doen in een lokale markt.'

'In het verleden hebben we steeds de rode loper uitgerold voor multinationale bedrijven, terwijl we veel meer baat hebben bij lokale bedrijven. Je moet de multinationals niet wegjagen, maar je kan wel internationaal een gelijk speelveld creëren zodat je de lokale bedrijven niet straft.'

Intussen zit elk belangrijk beleidsdossier strop, of het nu in de VS is, in Europa, federaal of op Vlaams niveau. Het lijkt wel alsof we met z'n allen onbestuurbaar zijn geworden? Is de beleidscrisis de zevende crisis?

Noels: 'Het beleid komt voort uit het oude systeem, het systeem 1.0. Je kan niet verwachten dat de mensen uit het oude apparaat de verandering gaan brengen naar het nieuwe systeem. En zelfs als ze het zouden willen, dan zijn er wel de structuren die tegenwerken. Wie zegt dat je verandering kan brengen als je controle krijgt over het beleid? Ik vergelijk het met een auto op een snelweg zonder afritten. Het systeem is zo gemaakt dat je enkel rechtdoor kan rijden.'

Hoe krijgen we het beleid van versie 1.0 naar versie 2.0?

Noels: 'Er zijn maar twee mogelijkheden. Ofwel door de kracht van overtuiging - iedereen kan veranderen als hij ergens op aangesproken wordt - ofwel komt de verandering van onderuit. Vergelijk het met roken. Je kan sigaretten verbieden of je kan stoppen met roken doordat je een hartinfarct krijgt. Hetzelfde met economie: ofwel verander je of je wordt gedwongen te veranderen door een crisis.'

We hadden nu zo'n crisis.

Noels: 'We hebben een crisis verspild, zeker op financieel vlak. Eigenlijk hebben we niets gedaan om een volgende crisis te voorkomen. En dus zal er één komen. De patiënt is al snel weer begonnen met alle slechte dingen van weleer. Dit was niet het laatste infarct in de financiële sector.'

Jeukt het nooit om de zijlijn te verlaten en in het beleid te stappen?

Noels: 'Nee, het zou jeuken mocht ik ergens in de tribune gaan zitten. Ieder zijn rol. Ik heb veel sympathie voor de mensen in het beleid. Ik zou het niet beter doen, omdat de infrastructuur het niet toelaat. Het is die auto die enkel rechtdoor gaat. Je opties zijn beperkt. Het begint natuurlijk met in te zien dat er een probleem is. Vaak is de redenering dat er pas problemen komen als we het probleem benoemen. Dat is niet waar. De mens is echt wel in staat in te zien dat er dingen moeten veranderen.'

Geef van de zijlijn dan eens tips hoe de regering het dossier van de concurrentiekracht moet tackelen? ABVV-voorzitter Rudy De Leeuw stelde deze week nog dat de koopkracht voorrang moet krijgen op de loonkosten.

Noels: 'Ik zou zeggen dat je leeuwen nodig hebt en geen struisvogels. (lachje) Maar dat zou niet fair zijn tegenover De Leeuw. Ik heb sympathie voor de dingen waar hij voor opkomt. Maar je moet weten dat De Leeuw ook in een systeem zit waarin hij dat moet zeggen. Heel die structuur van de loonanderhandelingen staat mijlenver van de realiteit, van de bedrijven. We hebben destijds gekozen voor een one size fits all-aanpak, eerst op hoog niveau en dan 'sectorlaagjes' erbovenop. Dat was vanuit de vrees dat er een opbod zou komen als je het per bedrijf zou aanpakken.'

'In bedrijven als Ford en General Motors en hun toeleveranciers werkte dat model. Maar in de nieuwe economie? Spreek 's met die gasten! Denk je dat de jonge ondernemers op de hoogte zijn van de nieuwe loonnorm? Dat staat ver van hun bed. Denk je dat die nog met een klassieke werkgever-werknemer- relatie zitten? De medewerker is even belangrijk als de leider, en omgekeerd.'

'Die 'leider' is niet meer de kapitalist die alles onderdrukt. Zijn mensen zijn zijn kapitaal. Als je die gemotiveerd wil houden, moet hij naar hen luisteren. En niet de loonnorm van de sector volgen. Hoe ga je die nieuwe sectoren trouwens aflijnen? De grootste sector vandaag is 'diensten aan bedrijven', omdat alles door elkaar loopt. Hoe kan je dan een one size fits all doen? Al die overlegstructuren, dat is toch 'old economy'. De nieuwe bedrijven die de jobs van de toekomst creëren, passen toch niet meer in zo'n keurslijf?'

Welke raad geeft u aan jongeren?

Noels: 'Eén: heb geen schrik voor verandering. Dat wordt er toch nog altijd ingepraat. Jongeren worden vaak aangestuurd braaf te doen wat papa en mama voor hen hebben gedaan. Alsof buiten de lijntjes kleuren altijd heel slecht afloopt. Twee: hou de blik op heel de wereld. Je hoeft geen Chinees te leren, maar je moet de wereld wel omarmen.'

* Binnenkort verschijnt een herwerkte versie van Noels' boek, 'Econoshock 2.0'.

'ECONOSHOCK 2.0', OP ZOEK NAAR HET VERHAAL ACHTER DE ZES SCHOKKEN

Vijf jaar na het kapseizen van Lehman Brothers gaat VRT-journalist Michaël Van Droogenbroeck op zoek naar de wortels, de gevolgen en de oplossingen van de crisis. Zijn leidraad is de bestseller 'Econoshock' van Geert Noels.

'Als er één voordeel is van de crisis, dan is het dat het grote publiek meer wakker ligt van economie dan vroeger', zegt Van Droogenbroeck. 'Tegelijk is er zo veel gebeurd dat mensen al snel de weg kwijt zijn als ze het verhaal van de crisis willen begrijpen. Daarom zijn we teruggegaan naar de wortels van de crisis, naar de Amerikaans huizenmarkt. Ik vond het confronterend een gezin te ontmoeten dat een foreclosure heeft meegemaakt.'

Maar de vierdelige reeks van het productiehuis Sylvester gaat veel breder. 'Als we het over crisis hebben, bedoelen we vaak de financiële crisis. Maar de andere vijf schokken uit Geerts boek zijn minstens zo fundamenteel. De aflevering over de demografische schok is zelfs randje deprimerend. De vergrijzing komt razendsnel op ons af. Over die onomkeerbare omwenteling hebben we het de jongste vijf jaar amper gehad.'

Dat betekent niet dat de reeks pessimistisch is. 'Voor elke schok belichten we de uitzondering op de regel waar creatievelingen de kansen grijpen die ze krijgen', zegt Van Droogenbroeck. 'Neem nu de Britse 'Bank of Dave'. De bestelwagenverkoper Dave zag zijn klanten afhaken omdat de banken geen kredieten meer wilden geven. Dus ging hij zelf microkredieten verlenen aan zijn klanten. Vandaag heeft Dave een reality- show op tv en staat hij op het punt de eerste banklicentie in jaren te krijgen in het VK.'

Toch blijft er iets knagen bij Van Droogenbroeck. 'Je kan de toekomst heel optimistisch zien, maar ik denk ook dat er een grote groep mensen zal zijn die geen toegang heeft tot internet, smartphones, enzovoort. Ik zie een kloof ontstaan tussen 'digital haves' en 'have nots'. Ik hoop maar dat mijn twee kinderen, die ik bij het maken van de reeks altijd voor ogen had, tot die eerste groep zullen behoren.'

'Econoshock 2.0' begint woensdag op Canvas om 21.10 uur.