Vergeet Lapland, dat door de Aziaten onder de voet wordt gelopen. Wie 360 graden witheid wil, moet naar Svalbard of Spitsbergen. Ooit een plek waar alleen wetenschappers kwamen, ontpopt het Arctische einde van Europa zich als dé nieuwe extreme outdoorbestemming. De door Bill Gates gesponsorde Wereldzadenbank krijg je er bovenop.
'Here comes the sun. Little darling, it's been a long cold lonely winter.' The Beatles hadden waarschijnlijk nooit gedacht dat hun nummer op dit Arctische einde van de bewoonde wereld zo toepasselijk zou klinken. Een blond meisje, met op haar muts een kroontje in de vorm van een zon, zit aan een bijna bevroren synthesizer te midden van een hallucinant winterlandschap in hartje Longyearbyen te zingen.
Het is 8 maart, iets na het middaguur. Een koude, snijdende wind raast over de trappen van het oude ziekenhuis van deze voormalige koolmijnstad, de grootste nederzetting op het eiland Spitsbergen. Haar publiek bestaat uit in stevige sneeuwpakken gehulde inwoners en een paar toeristen die hier elk jaar tijdens 'Solfestuka' - Noors voor het zonnefeest - de terugkeer van de eerste zonnestralen vieren.
Na de vier maanden lange poolwinter ziet Longyearbyen voor de eerste keer weer de zon, en vanaf nu zal die elke dag iets hoger aan de horizon staan. Voortaan schijnt de zon elke dag twintig minuten langer. Het diffuse schemerlicht van de voorbije maanden maakt geleidelijk plaats voor puur zonlicht. Na enkele dagen vormen zich opnieuw schaduwen. Eind maart is de transformatie compleet en heeft Spitsbergen, het grootste eiland van de gelijknamige archipel, weer een echte zonsopgang en -ondergang. Tot eind april, wanneer de middernachtszon zich aankondigt. Maar vandaag draait het alleen maar om die eerste, symbolische zonnestraal die elk jaar opnieuw een soort van hergeboorte voorstelt.
Balkon naar Rusland
De Spitsbergen-archipel, in de Noordelijke IJszee ongeveer halfweg tussen Noorwegen en de noordpool, is het Arctische einde van Europa. Hoewel goed weggestopt in het vriesvak van Europa is het strategisch belang van de eilandengroep niet te onderschatten. Het is niet alleen Europa's balkon dat gericht is naar Rusland en de olierijke Arctics om de hoek, de NASA plantte hier ook een van haar belangrijkste radars - kwestie van dicht bij haar satellieten te zijn die hier in hun baan om de wereld een paar keer per dag voorbijscheren. En het is de plek waar in een berg al tien jaar lang zo'n 1,5 miljoen zaden liggen opgeborgen - de Wereldzadenbank die door Bill Gates wordt gesponsord.
Ooit een oord waar uitsluitend wetenschappers kwamen, is Spitsbergen stilaan aan het uitgroeien tot dé nieuwe Arctische outdoorbestemming. Een plek voor wie op zoek is naar een wit paradijs om er met de sneeuwscooter rond te rijden of tochten met de husky's te maken. Een bestemming ook voor wie wil crosscountryskiën over verlaten plateaus of gewoonweg wil genieten van het noorderlicht.
'Heb je ook het gevoel dat je altijd wil terugkeren naar het Noorden? Alsof het sterkste punt van het kompas je onverbiddelijk noordwaarts trekt? Is het die pure, Arctische lucht? Of zit er iets in het oerijs van Spitsbergen dat als een drug werkt?', vraagt onze buurman terwijl hij zijn in dikke handschoenen gehulde vingers warm wrijft. We kunnen zijn poëtische ontboezemingen alleen maar bevestigen. Ook voor ons is deze plek een magische terugkeerbestemming. Alleen hier, op Spitsbergen, beleef je het extreme, noordelijke Europa zo intens.
Poolbeeralarm
'Schoenen uit!', staat er op het bordje aan de ingang van de universiteit van Longyearbyen, waar wetenschappers zich vooral met Arctische wetenschappen bezighouden. Op het rek in de gang staat een indrukwekkende collectie stevig winterschoeisel. Iedereen loopt op slippers of op dikke sokken rond. De schoenen-uittraditie blijkt nog te stammen van de tijd van de mijnen, toen de mijnwerkers altijd hun vuile schoenen uittrokken wanneer ze ergens binnengingen, zo laten we ons vertellen.
Als we wat later de supermarkt binnenstappen, blijkt dat de 2.500 inwoners van Longyearbyen er nog andere typische gewoontes op na houden. 'Geen geweren mee naar binnen', lezen we. 'Wanneer de wind uit een bepaalde richting waait, kunnen er ijsschotsen, ijsberen inbegrepen, in de richting van Longyearbyen drijven en kan er een verdwaalde ijsbeer worden gespot. Inwoners die zich buiten de bebouwde kom van het erg compacte stadje wagen, doen dat nooit zonder geweer.'
Borden met 'poolbeergevaar' zijn dan ook alomtegenwoordig. Of het erg riskant is om alleen buiten te wandelen? Volgens de locals moet je gewoon je gezond verstand gebruiken. 'Er viel tot nog toe maar één dode: ergens in de jaren negentig, toen een Amerikaanse toeriste zich erg ver buiten de stad begaf en werd aangevallen door een poolbeer', vertelt onze gids Jacob.
Koude koolmijnen
Jacob, een knappe Noor met de looks van een stoere Viking, begeleidt toeristen op sneeuwscootertochten. 'Zijn jullie klaar?', vraagt hij terwijl hij zijn sneeuwscooter start en met een gezapige snelheid door Longyearbyen cruiset. De bestemming is Svea, op zo'n 60 kilometer van de hoofdstad. Svea was tot vorig jaar een actief, Noors koolmijnstadje met 350 inwoners. Maar nu ligt de mijn stil. Voorlopig toch. Op Spitsbergen bevindt zich ook de Russische nederzetting Barendsburg, die nog altijd operationeel is en eveneens met de sneeuwscooter bezocht kan worden.
Is het die pure, Arctische lucht? Of zit er iets in het oerijs van Spitsbergen dat als een drug werkt?
Met dat soort van speeltjes rijden zet alle zintuigen op scherp. 360 graden witheid en leegte leiden ertoe dat hoogtes of laagtes bijna onzichtbaar worden. Jacob stuift met bijna 60 kilometer per uur door het landschap. Af en toe stopt hij om een foto te nemen of om even op adem te komen. De helm zorgt ervoor dat je oren niet van je hoofd vriezen. Toch loont het de moeite om het onding af en toe af te nemen: pas dan hoor je het geluid van het absolute niets.
Besneeuwde haarspeldbochten, de krakende ondergrond van de bevroren Arctische Oceaan, en steile, ijzige heuvels die met een snelle aanloop bedongen worden: wellicht maakt de adrenaline dat zelfs koukleumen of stadsmussen zoals ik - die een temperatuur van -25 °C niet gewend zijn - deze trip toch fijn vinden. Wanneer de koude toch stilletjes door de negen lagen thermische kleding begint te sijpelen, is het eindpunt in zicht: de warme 'messa' (cafetaria) in Svea, en comfortabele, moderne kamers die ooit voor de gasten van de koolmijn dienst deden maar nu nog uitsluitend door toeristen worden gebruikt.
Ark van Noach
Op Spitsbergen, waar door de opwarming van de aarde het ijs sneller begint te smelten, zijn de koolmijnen niet de enige contradictie. Uitgerekend hier, op een pek waar bijna geen leven mogelijk is, bevindt zich een agrarische databank met - als een ark van Noach - alle zaden uit de wereld. De Bill & Melinda Gates Foundation doneerde zo'n 30 miljoen dollar aan het project.
- SAS vliegt vanuit Brussel naar Longyearbyen op Spitsbergen via Oslo of Tromsø (een mooie tussenstop). www.flysas.com
- Het Belgische Nordic, gespecialiseerd in reizen naar Scandinavische landen, biedt het pakket 'Terugkeer van de zon' aan. Vijf dagen Spitsbergen met een sneeuwscootertocht naar het Isfjord- radiostation plus overnachtingen vanaf 1.845 euro per persoon. www.nordic.be
- Spitsbergen is het hele jaar toegankelijk. Het hoogseizoen begint als het licht terugkeert, rond midden maart. Volgens kenners is de mooiste periode de 'blauwe periode', net voor het hoogseizoen. Overdag is er dan een prachtig poollicht. En bijna elke avond kan je het noorderlicht zien.
Mocht de wereld ooit door een catastrofe worden getroffen, dan ligt hier in de Wereldzadenbank, veilig opgeslagen in de wand van een enorme berg, misschien wel de sleutel tot het voortbestaan van de mensheid. Enkele keren per jaar komt de 'key master' langs om de goed gebarricadeerde deur in de bergwand te openen en er een nieuwe lading zaden te deponeren. 'Zaden uit Bolivia, Roemenië, Oeganda...', vertelt sleutelmeester Åsmund Asdal. Dit jaar viert de Wereldzadenbank haar tienjarig bestaan met intussen 1,5 miljoen zaadmonsters in de berg. De zadenbank heeft haar nut al bewezen. Door de oorlog in Syrië was Icarda, een organisatie in Aleppo die gespecialiseerd is in zaden die in droge gebieden kunnen groeien, beschadigd geraakt. Dus moesten de onderzoekers bij de zadenbank in Spitsbergen aankloppen. Tienduizenden zaden zijn toen uit de vrieskamers gehaald en opgekweekt. Intussen zijn er al heel wat teruggestuurd naar de bevroren berg in Svalbard.
De zadenbank is te spotten als je van de luchthaven naar het stadje rijdt. Wie goed kijkt, ziet de enorme deur ook vanuit het vliegtuig bij het landen of opstijgen.
Terugbijten
Ondanks het opkomende toerisme bleef de infrastructuur op Spitsbergen lange tijd beperkt. Daar is vorige maand verandering in gekomen, met de opening van het nieuwe designhotel Funken Lodge. Behalve designkamers is er ook een deftig restaurant waar zowel lokale koningskrab als gerijpt rundvlees geserveerd wordt. En de bar biedt een schitterend uitzicht over het besneeuwde Longyearbyen.
Terwijl reizigers genieten van het grote, witte niets tijdens de huskytochten, gaan de locals na hun job iets eten in het verfijnde restaurant Huset. Of ze zakken af naar de gezellige bar van het Radisson Blu Hotel dat uitkijkt over de Arctische Universiteit en de oceaan in de verte. Niets zo plezant als 's avonds, goed ingepakt, een wandelingetje te maken door de rustige, autovrije hoofdstraat van Longyearbyen, terwijl binnen, in de gekleurde houten huizen, de lichtjes branden. Wie weet, begint het noorderlicht boven het stadje wel te dansen.
Op het vliegtuig vanuit Spitsbergen terug naar Tromsø zit naast ons een Engelse wetenschapper, die vertelt over zijn bezoek aan het eiland. 'The plants here in Svalbard, they bite back, you know', zegt hij. 'Rendieren leven hier niet lang, want de planten die ze eten, maken hun gebit kapot', lacht de wetenschapper. 'Wat een vreemde plek is dit toch, vind je niet?' Zolang Spitsbergen op zijn eigen manier kan terugbijten, is er voor ons geen vuiltje aan de Arctische lucht en primeert de witte magie.
