Coco Chanel, dat is natuurlijk Parijs. Maar dat de modeontwerpster ook haar hart verloor aan Rusland en de Russische mannen is minder geweten. Op zoek naar het Russische verhaal dat van Chanel een powerhouse moet maken in de wereld van de haute joaillerie.
Een Russisch boerenbal, inclusief hooistapels, dansers en violisten. Geef toe: het is niet meteen een evenement dat je associeert met Grand Palais in Parijs. Het was dan ook niet zomaar een boerenfeestje. Overal stonden subtiel securityagenten opgesteld, want de prijzen van de glimmende juwelen die losjes op de strobalen en antieke tafeltjes lagen uitgestald, schommelen tussen 66.000 en een duizelingwekkende 5,9 miljoen euro. Per stuk welteverstaan.
Een dag na de presentatie van ‘Le Paris Russe de Chanel’ toonde Patrice Leguéreau, directeur van de haute-joaillerieafdeling van Chanel, zich duidelijk tevreden. ‘Al leerde ik wel dat té veel kaviaar zwaar op de maag valt’, lacht hij. In ieder geval zou Coco Chanel de duizelingwekkende juwelencollectie die stoelt op haar Russische fantasiewereld en waarvoor de sky de limit was, het Russische boerenbal geweldig hebben gevonden.
Toen Coco Chanel in 1932 haar eerste en enige haute-joailleriecollectie presenteerde, stond de juwelierswereld van de Place Vendôme op stelten. 'Wat ging die couturière plots juwelen maken?'
‘Gisteren kreeg ik nog een sms’je van Chanel-patrimoniumbeheerder Hélène Fulgence, die net een krantenbericht ontdekte’, zegt Leguéreau trots, waarna hij voorleest: ‘Coco Chanel, als Russische boerin op een bal masqué. Kun je je voorstellen?’
Spontane babbel, lollige anekdotes… Leguéreau geeft interviews alsof hij nooit anders deed. Maar zo glimmend zijn ontwerpen zijn, zo bescheiden is de gladgeschoren Fransman. Niet alleen draagt hij zelf geen juwelen - ‘ze mogen bekijken is al voldoende voor me’ - dit is de eerste keer in tien jaar dat hij met een interview voor het voetlicht treedt. ‘Maar ik praat natuurlijk vaak over de collecties met onze goede klanten, misschien gaat het daarom zo vlot.’
Over waarom de haute-joailleriecollectie van Chanel zo lang op zich liet wachten, is hij rationeel: ‘Mijn prioriteiten lagen gewoon elders. Eerst moest ik vooral een team samenstellen. Dan collecties uitdiepen.’ Inderdaad: Leguéreau, die op 21-jarige leeftijd in de juwelierswereld stapte als ontwerper bij Cartier en later actief was bij Van Cleef & Arpels, transformeerde Chanel in het voorbije decennium tot een serieuze speler in de juwelenwereld. ‘Nu voelde de tijd rijp.’
Liaisons
Terug naar Coco Chanel. Ze staat te boek als het norse genie dat ons zowel de little black dress, het parfum Chanel N°5 als de eerste handenvrije handtas - de 2.55, dankzij het schouderbandje - gaf. Maar het grootste misverstand uit de geschiedenis is dat Coco Chanel alleen ‘minimal’ zou zijn geweest.
In realiteit was ze evengoed gefascineerd door opulentie, door de Russische weelderigheid in het bijzonder. De oorsprong van die fascinatie heeft meerdere aanknopingspunten. Er was haar vriendschap met Misia Sert, een Pools-Russisch-Belgische pianiste die een levenslange hartsvriendin werd nadat Coco’s liefje, de Britse polospeler Boy Capel, overleed. Sert was verslingerd aan het balletgezelschap Les Ballets Russes uit Sint-Petersburg.
Tegelijk was er Ernest Beaux, een Frans-Russische ‘neus’ die parfums voor tsaren maakte, en in 1921 de revolutionaire formule - met een overdosis ‘aldehyden’ - bedacht voor Chanel N°5. Maar wellicht is een ‘liaison’ nog het spannendste aanknopingspunt.
Enter Dimitri Pavlovich, een knappe Rus met bleekblauwe ogen en een zwak voor zelfstandige vrouwen. In Rusland was hij groothertog, een neefje van de Romanov-tsaar. In Frankrijk kwam hij aan als banneling - hij was Rusland buitengezet nadat hij Raspoetin, de spirituele leidsman van tsarina Alexandra, hielp vermoorden. Hier werd hij champagneverkoper én de ‘amant’ van Coco Chanel.
Ze bracht in 1920 veel tijd met hem door in de badplaats Biarritz. Cuire de Russie, een Chanel-parfum uit 1927 met jeneverbes en rozen, zou geuren naar tabak en het verweerde leder van Russische laarzen. Of naar ‘de samenvatting van haar relatie met Dimitri’, aldus biografe Justine Picardie.
En dan was er nog Igor Stravinsky, de getrouwde componist (ook van Les Ballets Russes) van wie nooit uitsluitsel kwam of zijn vermeende affaire met Coco, die zijn familie onderdak gaf, al dan niet echt was. Desondanks kwam de romantische verfilming ‘Coco & Igor’ er in 2009 toch.
Wat vaststaat, is dat Chanel door het uitbreken van de Russische Revolutie een grote Russische vriendenkring in Parijs kreeg. Na de executie van de Romanovs, Ruslands laatste tsarenfamilie, gingen vele notabele Russen op zoek naar een nieuw leven in Frankrijk en Parijs. Met hen kwamen de Russische kerken, maar ook de bars, de theaters en de dansers. En die werden Chanels creatieve jus.
Breiende hertoginnen
In een portret uit 1923 poseert Coco in een roubachka, een Russische blouse voor landbouwers, maar dan in een Chanel-versie. Ze zal geborduurde patronen en capes met rijkelijke bonten kragen gebruiken om de Russische golf te vertalen. Voor die populaire borduursels wist ze Maria Pavlovna, de zus van de knappe Dimitri, te overtuigen om een eigen borduuratelier op te richten: Kitmir.
Een cynische geest zou Chanel van zwarte humor beschuldigen: dochter van een straatventer, gedumpt in een weeshuis en opgeklommen op de sociale ladder om later voormalige adel in dienst te nemen. ‘Het waren de Russen die vrouwen leerden dat er niets oneerbaars is aan werken’, draaide Chanel het diplomatisch terwijl ze Russische groothertoginnen aan het werk zette als breisters en een prins als personal assistent aannam. Een schrijver zou het niet beter verzinnen.
Liever dromen
Het zijn de Kitmir-patronen waarnaar Leguéreau verwijst met de Folklore-ontwerpen met blauwe en roze saffieren, ingelegd in rood email op witgoud. En in de byzantijnse patronen in diamant. ‘Het grote patrimonium maakt het gemakkelijk om inspiratie te vinden’, zegt Leguéreau, die ook Russische symbolen uit Coco Chanels appartement - of zeg maar schrijn - in de rue Cambon vertaalde naar de collectie waaraan hij tweeënhalf jaar werkte in het atelier boven de Chanel-boetiek op de Place Vendôme.
De spiegel met dubbelhoofdige adelaar, symbool van de oude Russische monarchie, die haar openhaard sierde, komt terug in halskettingen en armbanden. De strohalmen verwijzen naar geluk, zon en voorspoed en werden op vraag van Chanel door Robert Goossens in meubels verwerkt. Leguéreau op zijn beurt tekende ze in gedetailleerde juwelen waarin hij, een alumnus van de vooraanstaande École Boulle in Parijs, klassieke technieken van gravures verwerkte.
Opvallend. Ondanks haar liefde voor Rusland ging Chanel er nooit naartoe. Ze verkoos de droom. Zelfs toen Chanel in 1967 een defilé hield op het Rode Plein in Moskou, bleef ze thuis. (Modellen brachten wel strohalmen mee.) ‘Daarom was het belangrijk om ‘Le Paris Russe de Chanel’ te maken en niet gewoon een Russische collectie’, zegt Legéreau. Hij daarentegen ging wél naar Rusland, waar hij in musea zoals de Hermitage in Sint-Petersburg en de Tretyakov-galerie in Moskou dook. ‘Het is onmogelijk om het hele land te zien, maar door kunstwerken krijg je een beeld van alle seizoenen en sferen: veel vrouwen, joie de vivre, kleuren en pret.’
Schop onder de kont
Toen Coco Chanel in 1932 haar eerste en enige haute-joailleriecollectie presenteerde - dit weekend exact 87 jaar geleden - stond de juwelierswereld van de Place Vendôme op stelten, zegt Leguéreau. ‘Wat ging die couturière plots juwelen maken? Ze begrepen er niets van.’
Chanel presenteerde de kunstwerkjes - met edelstenen bezette abstracte sterrenstelsels, medailles, neklintjes - op wassen poppen. ‘Niemand kan diamanten zo nonchalant strooien en met kunst mengen’, kopte een nieuwsbericht. ‘Het ontregelde de industrie volledig’, zegt Leguéreau.
Diezelfde schop onder de kont gaf het huis Chanel in 1992 nog een keer toen het een officiële haute-joaillerieafdeling oprichtte. ‘Vanaf de jaren 2000 werden het, zoals in de mode, echte collecties en kwam er fraîcheur en moderniteit in.’ Bij Leguéreau zit die moderniteit in de techniek.
Trofeestukken uit de 54 delen tellende collectie zijn de ‘Sarafaan’ (een collier geïnspireerd op een Russische blouse) en de ‘Foulard’. Groot en bezet met honderden stenen voelen ze toch aan ‘als stof op de huid’. Wie dat zelf wil ervaren, kan ze bestellen in de Brusselse boetiek, maar natuurlijk loont het nog meer de moeite om de juwelen in hun eigen habitat - in de haute-joaillerieboetiek op de legendarische Place Vendôme - te bezoeken om de vernuftige details van de kleinoden te ontdekken.
Colliers en casual jeans
Vaak zijn de juwelen multifunctioneel: de ‘Sarafaan’ in de huidige collectie is zowel een diadeem als een collier, of er zijn halskettingen waarvan de hangers verstelbaar zijn of oorringen worden. ‘Vroeger was haute joaillerie heel stijf: iets voor de adel, voor grote bals. Vandaag bestaan die gelegenheden minder en moeten juwelen in het echte leven overleven. Dat is wat Chanel van in het begin wou: ze creëerde voor vrouwen die bewegen, leven, werken. Voor mij moet een diamanten collier ook passen bij een jeans en een hemdje.
Vorig jaar was ik met een klant op een Zuid-Koreaans popconcert van G-Dragon, ken je die singer-songwriter? Doet ze plots haar jasje open en glimt daaronder een prachtig diamanten collier van me. Op een concert! Da’s toch magnifiek?’Zo krijgt de geschiedenis van Coco Chanel een dubbele update: haar Russische etappe wordt nog eens afgestoft, en de juwelen krijgen elk seizoen wat meer moderniteit. En dat Russische edellieden, die ooit op de vlucht waren nu bij de grootste aankopers van haute joaillerie ter wereld behoren, is mooi meegenomen. Méér dan dat vermoeden zou cynisch zijn.